Unha marea de poesía
No verán percorremos Galicia dende Ribadeo ata A Guarda, sempre á beira do mar. No Portal das Palabras adoramos o interior, os seus ríos, montañas e devesas, pero tamén precisamos o cheiro a marusía máis ca nunca e decidimos emprender unha viaxe ao longo dos 1.498 quilómetros da costa que baña esta terra. E facémolo na mellor compaña posible: a vosa e a da poesía. A marea de versos vén cargada de palabras relacionadas co mar que inspiran os poetas dende os tempos dos trobadores medievais e o Rexurdimento ata a actualidade. Comezamos!
augamar | gaivota | furna | buguina | salseiro | robaliza | pailebote | cantil
Dous corazóns aniñan no peito mariñeiro,
un deles sempre é doce, malia ser aguamar
salgada, con raíces no infinito do corpo,
e o segundo de pedra, que leva arterias cordas
e que ancora cada home no seu lugar do mundo.
Gameleiros, Miro Villar (2002)
Unha única augamar movéndose ritmicamente no océano é capaz de compoñer unha imaxe hipnótica… se a admiramos nun acuario ou nun documental de Jacques Cousteau. Se a atopamos ao nos mergullar na auga, o bichiño mariño vólvese daquela máis prosaico, sobre todo se nos roza cos tentáculos. Abonda un leve aloumiño para arrincarnos un proído nada agradable! Así e todo, a augamar, non se pode negar, é fermosa, e en galego témoslle un nome á altura da súa beleza. Os científicos chámanlle Pelagia nocticula, na nosa costa preferimos denominala augamar, voz composta de dous substantivos que nos din moito dela: “auga” –o seu corpo está composto en máis dun 90 % polo líquido da vida– e “mar”, que por algo é unha especie mariña.
Certo é que tamén atopamos outras variantes como augamá ou augamala, que revelan que baixo unha imaxe delicada e translúcida o seu xeito de se defender de curiosos ou depredadores é segregar unha substancia urticante. Esta razón xustifica igualmente que se lle chame ortiga do mar. Ollo! Non a confundades en terra mariñeira coa ortiga sen apelidos, que vén sendo o peixe Torpedo marmorata.
Augamar, augamá, augamala… Todas estes son termos patrimoniais que se localizan ao longo da costa galega para identificar o que os de interior tenden a chamar medusa. A orixe destoutra voz culta atopámola no latín medusa, que bebe á súa vez do grego Medousa ‘gardiá’, a criatura monstruosa da mitoloxía que tiña serpes por cabelo e convertía en pedra a quen a ousaba mirar. A forma latina mantense en distintas linguas romances, igual ou con leves variantes, para nomear este animal do grupo dos celentéreos: en portugués, catalán, castelán e italiano tamén se lle chama medusa; en francés, méduse; e en romanés, meduză.
Os ingleses téllenlle outra palabra composta que fai referencia á feitura do seu corpo, jellyfish, que poderiamos traducir máis ou menos como peixe de xelatina, pero temos claro que augamar é a máis poética de todas as maneiras de chamarlle. Para mostra, estes versos de Miro Villar: Dous corazóns aniñan no peito mariñeiro, / un deles sempre é doce, malia ser aguamar / salgada…”. E o autor sabe ben do que fala. M. Villar naceu á beira do Atlántico, en Cee, e formou parte do Batallón Literario da Costa da Morte. Como poeta ten publicado Ausencias pretéritas (1992); 42 décimas de febre (1994); Abecedario da desolación (1997; premio Tívoli-Europa 1998); Equinoccio de primavera (1998; finalista do premio Tívoli-Europa 1999); Gameleiros (2002), de onde extraemos estes versos; e As crebas (2011, premio Concello de Carral), outro poemario que sabe a mar dende o título.