Onde as fauces da quenlla costeira
devoran bombas de océano,
sangra solpores a Terra do Mar.
Os seus beizos de buguina
falan dun nordés envelenado
e chuspen naufraxios
sobre redes de cons.
Un mar de sensacións, Rosalía Fernández Rial (2011)

 

Desde a Costa da Morte chéganos o son dunha buguina. Esta costa é terra vizosa en poesía e de poetas, onde o mar se converte en protagonista dos seus versos. Imos atoparnos cunha poeta actual: Rosalía Fernández Rial. Nada no ano 1988, viviu de nena entre Carballo e Muxía. Inda que é nova, ocupa xa un lugar relevante na relación dos poetas costeiros. Estamos diante dunha muller multidisciplinaria. Ela mesma indica que “a arte é unha e moitas ao mesmo tempo”, e por iso xunta na súa obra a ilustración, a música e a dramatización.

A autora describe  o mar dende a costa, e mesmo podiamos dicir que describe a costa que habita nese mar que coñeceu dende cativa, o da Costa da Morte. Alí onde a terra e mar interactúan e marcan a forma de ser, de estar no mundo e de sentir dos seus habitantes. Nestes tempos modernos a tecnoloxía sofisticada dos radares permite recoñecer a costa sen a ver. Pero houbo un tempo, non tan afastado, en que desde o mar se sabía a proximidade da terra grazas á luz dos faros. Mais cando había densa brétema e apenas se vía, daquela os mariñeiros advertían da súa presenza facendo soar as buguinas.

O modo máis habitual de termos unha buguina é fabricándoa coa cuncha do becho do que toma o nome, o maior do caracol mariño, denominado cientificamente charonia lampas. Segundo a etimoloxía a palabra buguina procede do latín buccina ‘trompeta’. Tanto o gasterópodo en cuestión como a súa cuncha son tamén coñecidos baixo outras formas irmás como bucina e bucio. Ou curmás como corno, que remite ao latín cornu e que xa significaba ‘corno’ ou ‘chifre’, instrumento que produce un son agudo ao poñelo nos labios e soprar. Se vos parecen poucas alternativas, engadimos unha máis: corna. Pero ollo, esta última só denomina a cuncha do corno, buguina ou bucina!

Chamémoslle como lle chamemos, se queremos oír ben unha buguina debemos cotarlle a punta e facerlle unha forma que non nos magoe os beizos. Se o construímos ben, conseguiremos así un aerófono (instrumento de aire) ben potente. Tendo en conta a súa orixe mariña, é fácil entender que a buguina sexa un obxecto asociado con frecuencia ao ambiente da costa. Pero non servía só para se orientar no mar e regresar ao porto nas xornadas de visibilidade escasa; tamén resultaba moi útil cando se ía vender peixe fresco para anunciar o produto ao chegar ás portas.

Unha alternativa ás buguinas naturais atopámola en Buño (Malpica). Nesta localidade da Costa da Morte fabrícanas de barro cocido e con forma de cono. A tradición vénvos de lonxe. E se non nos credes, prestádelle atención ao sartego de Fernán Pérez de Andrade (século XIV), na igrexa de San Francisco de Betanzos, que habedes atopar nel un testemuño ben fiable: a representación máis antiga dunha buguina da que temos constancia en Galicia, tocada por un home que participa na escena de caza tallada na pedra.

O sartego deste cabaleiro medieval recórdanos que as buguinas tamén tiveron a súa función no interior. En zonas de Ourense, a xente nova empregábaas para anunciar que comezaba o tempo do Entroido; e en Arbo, no sur de Pontevedra, usaban unha buguina denominada apupa para indicar o período de rega das leiras. O Dicionario recolle, de feito, a variante apupo como un sinónimo máis de buguina, de novo tanto para falarmos do animaliño como da súa cuncha empregada como aparello acústico.