A primeira estrofa do poema está composta por dúas interrogacións que teñen por obxecto coñecer a mensaxe dos piñeiros, se ben estes non se citan explicitamente, senón que se alude a eles como “os rumorosos” e “as altas copas”, respectivamente, en cada unha das preguntas.

No caso dos rumorosos bótase man dunha metáfora alusiva ao ruído que produce o vento pasando entre as árbores e a escolla do termo lévanos a pensar nunha airexa maina que avanza devagar, xa que un rumor non é un bruído rexo senón confuso e apagado. A forma procede dun cultismo tomado do latín rumor, –oris que se remontaría, en última instancia, á mesma raíz da que procede ruído.

Non é esta a única ocasión en que Pondal lles atribúe o adxectivo rumorosos aos piñeiros, senón que aparece noutro poema de Queixumes. Logo, a popularización do himno debeu influír para que mantivese a súa presenza nas producións literarias ata a actualidade, quedando para a posteridade a asociación dos rumorosos cos piñeiros, coma neste verso de Paz-Andrade: “as copas dos rumorosos deitan nos sulcos do vento súas sementes de son”.

A única referencia ao espazo, ao lugar onde se erguen os rumorosos é a “costa verdecente” do segundo verso. Tense interpretado isto como a mención a un marco mariño, tanto da paisaxe do poema coma de Galicia en xeral. No entanto, confrontando a versión definitiva coa primeira enviada por Pondal pódese comprobar que mudou totalmente o verso e onde agora di “costa verdecente” en principio dicía “ruda pendente”. Á vista disto, pode que costa non se refira á zona próxima ao mar, senón a un terreo con desnivel.

O adxectivo verdecente aparece moi escasamente recollido nos nosos dicionarios, nin antigos nin actuais, que inclúen con maior frecuencia o verbo sobre o que se forma, verdear, creado a partir de verde. A orixe do termo está no latín viridis, -e, ou máis propiamente na forma do latín vulgar virdis, que herdaron todas as linguas romances e tivo vizosa descendencia. No noso caso, abonda unha ollada ao Dicionario para ver a cantidade de palabras que remiten a esa orixe, como verdello, verderolo, verdura ou reverdecer. Neste último aparecen os dous sentidos que tiña a forma en latín, xa que, ademais da cor, tamén aludía ao vigor ou a xuventude.

A mención dos tons verdes non se limita a esta ocasión, senón que no primeiro verso da segunda estrofa volve aparecer o verdor. Desde logo para Pondal debía ser a cor máis característica da nosa terra, xa que nas últimas estrofas do poema, que xa non forman parte do que se tomou como himno, reitera: “Amor da terra verde/ Da verde terra nosa”.

Unhas copas altas e poboadas de arume aluden sen lugar a dúbidas aos piñeiros, xa que arume é unha das numerosas denominacións que recibe a súa folla ao longo do territorio. Esta en concreto, coñecida na comarca bergantiñá tan presente na obra pondaliana.

O primeiro estudoso que compilou os nomes desta folla foi Bouza Brey a mediados do século XX e chegou a contabilizar case un cento deles o cal, sobre todo tendo en conta que nalgúns lugares carece dunha denominación específica, supón un volume considerable. No Dicionario recóllese máis dunha ducia, que son os aceptados pola normativa. Do estudo e clasificación dos sinónimos concluíuse que a motivación podía ser, por exemplo, o propio nome da árbore (piñuca), a similitude con residuos que cobren o chan (pulazo), a forma da folla (agulla, garfa, pica) ou a idea de pequenez, que é a proposta para arume.

Sobre a orixe desta voz non hai acordo entre os estudosos e as hipóteses sobre a etimoloxía difiren. Propúxose que estivese relacionada con aroma, idea que se apoiaría na fragrancia que desprende a folla do piñeiro, pero que entra en contradición co primeiro sentido da palabra, que é o de cousa pequena e xa aparece recollido por Sarmiento. A partir disto, aplicouse como nome para a folla do piñeiro, significado usado por Pondal, pero a asociación co aroma está igualmente presente en obras de consulta antigas e textos literarios.

O vento que se filtra entre o arume dos piñeiros provoca un son xordo e continuo, é dicir, un fungar, que o poeta cualifica de monótono, aínda que ben compasado. Pola descrición, parece que é percibido coma o que se denomina en harmonía un pedal, un son prolongado sobre o que logo se suceden os acordes.

A orixe deste verbo non se coñece e proponse que se trate dunha onomatopea. En calquera caso, todos os significados que recollen os dicionarios levan asociada a idea de producir ruído, ben sexa expulsando o aire polo nariz, falando de xeito nasal, chorando, emitindo sons confusos e incomprensibles como mostra de enfado ou limpando os mocos. Nas obras máis antigas aparecen significados que na actualidade non se contemplan, como o de aspirar tabaco ou un cheiro ou soar, referido a instrumentos como a gaita.

Dúas estrofas máis adiante son os propios piñeiros os que describen a súa voz como un son rouco, na mesma liña do fungar monótono, pero advírtase que na primeira versión do texto non era monótono o adxectivo que acompañaba o fungar, senón doce, co cal o verso resolveu cuestións rítmicas ao tempo que ganou en aspereza.

Na versión que se perpetuou e se acabou oficializando do himno, a palabra coa que remata o décimo segundo verso non é clan, senón chan. Esta e outras mudanzas con relación ao texto definitivo de Pondal atribúense a erros aparecidos nas primeiras impresións do poema, que acabaron sendo referendados pola Academia na edición levada a cabo da obra de Pondal con motivo do seu centenario.

Para Pondal, a palabra clan estaba asociada ao celtismo e, vendo a súa orixe, podemos engadir que con todo merecemento, xa que procede dunha forma do gaélico clann, ‘familia’ ou ‘descendencia’, tomada do latín planta e que logo se espallou como termo incorporado á lingua inglesa. Constituía unha forma de organización social do mundo celta que, basicamente, era un grupo de persoas cun antepasado común, real ou mitolóxico, aínda que tamén podía incluír familias que se integraban no mesmo sen teren lazos de sangue.

Na versión definitiva do poema, o clan cualifícase como valoroso, pero nun primeiro momento o verso dicía “céltico clan”, expresión moi do gusto do autor, que a repite noutros poemas de Queixumes nos que menciona os “fillos do céltico clan” ou os “rudos fillos do céltico clan”.

Os piñeiros senten que aqueles que entenden e atenden a súa voz, mesmo con arroubo, son unicamente os “bos e xenerosos”, expresión que quedou para a posteridade como equivalente das persoas comprometidas coa nosa terra. Abonde con citar o poema dedicado a Castelao no que Cabanillas asegura que “morreu do mal dos bos e xenerosos”, é dicir, “de amor á Terra”.

Hoxe resulta moi habitual empregar xeneroso co sentido de farturento ou espléndido, pero o seu significado primeiro ten que ver coa orixe, cando esta é nobre. Procede do latín generosus, -a, -um ‘de nobre liñaxe’, un derivado de genus, -eris ‘nacemento’ ou ‘orixe’, do que tamén proveñen termos como conxénere ou dexenerado.

Tanto o verso referido aos “bos e xenerosos” como o que encabeza a cuarta e última estrofa do himno (que non do poema), “Os tempos son chegados”, acabaron tendo vida propia fóra da obra e son amplamente utilizados en textos e discursos. Incluso os premios que entrega a Fundación Pondal tomaron o nome deste verso.

Os bos e xenerosos chamados a encabezar a salvación de Galicia contrapóñense aos ignorantes, féridos, duros, imbéciles e escuros que non queren entender a mensaxe dos piñeiros. Unha oposición maniqueísta na que non aforra cualificativos para os que permanecen xordos á voz da terra, se ben estes eran lixeiramente distintos antes dos cambios esixidos pola musicalidade: ignaros, avarentos, duros, preguizosos e escuros. E nesta variación inclúese a voz que comentamos.

En calquera caso, no texto pondaliano a forma non era férido, senón férrido. Segundo o profesor Manuel Ferreiro, trataríase dun erro de imprenta que levou a substituír unha opción presente na lingua do poeta por outra inexistente, se ben despois foi recollida por Carré e volveu ser utilizada por algúns autores, é de supoñer que influídos pola letra do himno. En calquera caso nos dicionarios actuais practicamente non aparece e a normativa tampouco a contempla.

Trataríase, de acordo co explicado por M. Ferreiro, dun derivado de ferro, do mesmo xeito que férreo ou ferreño, e cun significado igual ao destes, é dicir coas características do ferro, polo que destacará en dureza ou resistencia, pero que neste contexto parece tomado nun sentido máis negativo. De feito, os cualificados deste xeito non van participar na redención da nación de Breogán que anuncia, esperanzadora, a cuarta estrofa.