Cetáceos varios

As costas galegas son consideradas un territorio primordial para a conservación dos cetáceos pola abundancia e a diversidade de espécimes. A súa presenza no noso litoral fai que posuamos unha ampla relación de denominacións propias neste campo. Esta circunstancia fixo posible, por outra banda, a aparición dunha actividade económica baleeira importante e prolongada no tempo, desde o século XIII ata a prohibición da captura destes mamíferos mariños no XX, localizada nos portos cantábricos de Bares e San Cibrao e nos portos do Atlántico da Costa da morte e da ría de Vigo.

Os cetáceos son mamíferos que se adaptaron ao medio mariño. A denominación procede do latín científico Cetaceus, esta voz fórmase co termo grego kêtos ‘monstro mariño’, e o sufixo latino –aceus ‘relacionado con…’. Estes animais serían mamíferos terrestres que habitaban no Eoceno en áreas da actual India e Paquistán que retornaron ao medio acuático para atoparen alimento e protección dos depredadores.

Os termos golfiño e delfín designan na nosa lingua os individuos da familia dos delfínidos, que miden entre dous ou tres metros, mandíbulas prolongadas e estreitas, dotadas de dentes, de cor gris, azul ou branca. Por outra banda, as baleas son de grandes dimensións, posúen aletas e teñen nas mandíbulas unhas estruturas filamentosas −barbas− coas que filtran o alimento. As denominacións delfín e golfiño proceden ambas as dúas do étimo latino delphinus ‘peixe do mar’; a primeira é un cultismo e a outra é a voz patrimonial. A palabra balea procede do equivalente latino ballaena, étimo común a outras linguas románicas tamén. A cría desta chámase baleato, nome que se converteu tamén nun apelido fáunico (aquel que xorde dun alcume referido a animais considerados negativos polo seu comportamento ou por algunha característica física) que, segundo os datos da cartografía dos apelidos, presenta unha alta concentración nas comarcas de Santiago de Compostela e Ordes, afastadas as dúas do mar.

Nas nosas costas avístanse distintas especies: o rorcual común (Balaenoptera physalus) e o rorcual de aleta branca, a balea vasca ou balea franca do Atlántico (Eubalaena glacialis) e o xibardo (Megaptera novaeangliae), todas elas posúen barbas e son parentes das baleas. Ademais, tamén se achegan ao litoral galego cachalotes (physeter macrocephalus), as candorcas (orcinus orca), caldeiróns (Globicephala melas). Estes últimos caracterízanse polo gran tamaño e porque posúen dentes, que os converten en animais temibles e protagonistas de lendas desde a antigüidade. Estes nomes son derivados aumentativos que aluden ao aspecto físico destes animais. A cabeza grande (cachola) no caso da voz cachalote; no caso de caldeirón faise referencia a unha cabeza de gran tamaño e coa forma dun caldeiro; a denominación de xibardo débese á xiba que se observa no lombo do animal cando se mergulla. O nome candorca probablemente estea relacionado co latín orca ‘monstro mariño’, quizais resultado da composición *can de orca. No caso de arroaz -cuxo nome científico é tursiops truncatus– a noción de cabeza de gran tamaño xa aparece no propio étimo, porque procede probablemente dunha forma árabe peninsular *arrawwás ‘cabezudo’. A única denominación que fai referencia a ter menor tamaño é a toniña (phocoena phocoena) que é o máis pequeno dos parentes do golfiño e así o reflicte o seu étimo *thunnina, derivado do latín thunnus mediante sufixación apreciativa.

Palabras traballadas

Todos os termos que traballamos, fóra das Palabras do día, ordenados alfabeticamente.

Ver

Palabras do día

Unha palabra cada día dos 365 do ano, ordenadas alfabeticamente ou por data.

Ir