O irlandés é a variedade de gaélico ou goidélico falado na illa de Irlanda –Éire na lingua propia–, onde, na actualidade, unicamente se mantén como maioritario en pequenas áreas occidentais coñecidas como Gaeltachtaí, derivado de Gaeilge, á súa vez de gaedhealg, ‘irlandés’ na lingua antiga, forma procedente do galés que parece relacionada etimoloxicamente cun suposto precedente protocelta que faría referencia ao habitante ou traballador do bosque e, máis alá, coa raíz indoeuropea weidh– ‘separar’.

Malia levaren baixo dominio inglés desde a Idade Media, considérase que ata o século XIX aínda era o irlandés a lingua predominante, conseguindo resistir situacións de prohibición –desde o reinado de Henrique VIII (1509-1547)–. Naquel tempo tamén se impediu a forma de vestir tradicional e outras manifestacións da cultura nacional como tocar a arpa, que non volvería estar consentida ata fins do XVIII.

Non é de estrañar, entón, que cultura e política foran sempre da man nos séculos posteriores. Así, no “romántico” e cruento levantamento de Pascua, do que hai pouco se fixeron 100 anos, o goberno provisorio estaba composto por cinco persoas dedicadas á poesía, á dramaturxia, á música…, mais un condutor de tranvías e un tendeiro. É dicir, un gabinete no que cinco dos sete membros pertencían ao mundo da cultura.

O alzamento foi pouco apoiado, mesmo rexeitado, pola maioría do pobo irlandés, mais vendo a brutal resposta inglesa o país acabou convertendo os participantes –moitos deles axustizados–, en heroes e esta revolta pasou a considerarse o comezo da guerra de independencia que crearía o Estado Libre de Irlanda seis anos despois.

A situación da lingua de Irlanda

Desde a creación da nova república en 1922, promoveuse a lingua propia, pero algunhas das medidas tomadas, como a obrigatoriedade no ensino ou a esixencia de coñecer o irlandés para traballar na administración, non tiveron os efectos inmediatos desexados ao percibírense como imposicións. Deste xeito, a oficialidade lograda polo idioma non veu acompañada por un incremento na súa utilización, que hoxe se sitúa no 11% da poboación, o que supón ao redor de medio millón de falantes.

Ademais de ser a primeira lingua oficial de Irlanda, desde a sinatura en 1998 do Acordo de Venres Santo entre o Reino Unido e Irlanda, ten tamén carácter oficial nos seis condados de Cúige Uladh –o Ulster–, que forman o territorio de Irlanda do Norte, onde xa non se documenta como primeira lingua, e, desde xuño de 2005, incorporouse como idioma oficial na Unión Europea. En 2003, aprobouse a Official Languages Act, que garante a presenza das dúas linguas oficiais de Irlanda nos documentos públicos.

Xunto coa lingua de Escocia e da Illa de Man, o irlandés forma parte do grupo de linguas celtas denominado gaélico ou goidélico. En realidade, estas tres variedades modernas parten do irlandés antigo levado por migracións de irlandeses tanto ao norte de Escocia, onde se conservan falantes nas Terras Altas, como á Illa de Man, onde se trata de recuperar, despois de que o último falante nativo falecera hai máis de corenta anos.

A caligrafía gaélica tradicional, unha evolución particular do alfabeto latino, utilizouse ata mediados do século XX e continúa aparecendo con finalidade decorativa en titulares e rótulos, pero hoxe en día o habitual é o emprego dos mesmos caracteres que temos nós. Pero pódenos sorprender a mutación, característica das linguas celtas, que no caso do irlandés supón unha transformación da consoante inicial da palabra dependendo do son precedente. E, mentres nós utilizamos o acento gráfico para marcar a tonicidade, en irlandés serve para indicar que a vogal é longa.

Coma outras linguas celtas, carece de artigo indeterminado, pero á súa vez diferénciase en que mantén as declinacións dos nomes e outra cousa que nos pode resultar complicada é a combinación que se dá das preposicións cos pronomes. Agora ben, por buscar algo que nos resulte máis familiar, o irlandés organiza os substantivos en dous xéneros gramaticais e para contestar afirmativa ou negativamente non utiliza os adverbios “si” ou “non”, senón que repite o verbo da pregunta.

No territorio lingüístico rexístrase a existencia de tres dialectos principais, localizados no norte, centro e sur do país, con diferenzas importantes entre deles. Hoxe contan tamén cunha variedade estándar, máis coincidente co dialecto do centro, utilizada no ensino, que tratou de simplificar e facilitar a aprendizaxe da lingua para os neofalantes.