Nun traballo sobre o folclore tradicional da zona de Melide, Vicente Risco aseguraba que “o máis empregado para saberen o tempo que vai haber polo ano adiante é botar as sortes e as resortes”. Na cultura tradicional popular, tiña moitísima importancia todo o relacionado co tempo meteorolóxico, xa que se trataba dunha das circunstancias que máis afectaba o día a día, sendo como eramos un país cunha economía baseada fundamentalmente na agricultura.
Temos multitude de refráns, paremias e cantigas relacionados co estado do ceo, as estacións e a climatoloxía
Esta realidade conformaba unha visión do mundo peculiar que tiña o seu espello máis directo no plano da lingua; as cousas que son fundamentais para os homes e as mulleres na súa existencia deixan evidencias no ámbito lingüístico.
Para o caso concreto das condicións meteorolóxicas, chega con lembrar as múltiples palabras coas que nomeamos a chuvia ou os estados do clima. Outra consecuencia desta maneira de vivir e ver o mundo son as numerosas lendas, mitos e crenzas que teñen que ver con fenómenos asociados á climatoloxía e ao tempo cronolóxico.
Que conta xaneiro sobre o tempo que vén?
As sortes e resortes das que falaba Risco son un claro exemplo do comentado. Tradicionalmente, chámaselles sortes aos doce primeiros días do mes de xaneiro, en tanto que as resortes son os doce seguintes, do trece ao vinte e catro. A crenza consiste en que conforme sexa o tempo nos doce primeiros días, polo mesmo padrón van ir, os doce meses do ano, en relación de un a un. E as resortes serían como unha segunda volta, unha opción de confirmar, ou precisar, o que anunciaron previamente as sortes.
A relación entre tempo e fortuna
O nome de sortes e resortes enténdese polo feito de que, dependendo como fose o tempo, as colleitas irían mellor ou peor, afectándolle á fortuna do pobo; algo semellante á asociación de significados que se deu no étimo latino, sors -tis, que os romanos usaban para chamarlles ás tenzas, as partillas de terreo en que se divide un monte comunal, e xa que non todas as terras son igual de produtivas, a palabra acabou por se vincular ao sentido de fortuna. Ademais, o substantivo tamén servía para chamarlles aos pequenos obxectos que se tiraban ‘para botar as sortes’, para coñecer os destinos…, ou tamén aos billetes de participación nun sorteo; tamén nestas dúas acepcións, como pode verse, a palabra mantiña o vínculo semántico coa idea da fortuna e especificamente coa riqueza, algo que acabou trasladándose ao diminutivo sorticula, que deu o patrimonial sortella, xa que os aneis, alén de que quizais tivesen en orixe certas connotacións máxicas, podían verse como símbolos de boa posición. Para rematar este curioso conxunto semántico estaría o consorte, concibido como aquel que ten a mesma sorte, pois quen comparte a vida partilla tamén grazas e desgrazas.
Non todas as persoas tiñan a mesma capacidade para interpretaren os sinais das sortes e resortes, de xeito que os vaticinios destes expertos eran os que guiaban os plans dos máis. En casos extremos podería darse que os prognósticos servisen para xustificar decisións doutro tipo, como por exemplo facer obras na casa, retellar ou proverse de vituallas para o mal tempo, como lle acontece ao Lamego de Mouriz no relato de Álvaro Cunqueiro que vén a continuación…
Esto das “sortes e resortes” non é soio propio de Galicia, que é tamén ciencia de muitos países europeos. Síguese o tempo que fai en certos días de xaneiro, do sete ao doce, do quince ao vintecinco, ou do catorce ao vinteoito -cada mestriño ten o seu libriño-, e tal como foi o semblante deses días, así serán os meses do ano, de sol ou de auga, de quentura ou de frío. Hai muitas aldeas nas que viven verdadeiros intelixentes en sortes e resortes, que interpretan con siso e son mui escoitados, e os máis dos veciños de seu acompasan as súas labouras agrarias ao que prediciron os intérpretes. Eu tratei a un destes, un tal Lamego de Mouriz. Era un pequenecho inquedo, peitisaído, que almorzaba touciño crudo con cebola e pan e dúas copiñas de augardente. Alá polo ano cincuenta e seis ou cincuenta e sete, sacou polas sortes e resortes que aló por Pascua Frolida virían grandes choivas, pouco menos que un novo diluvio universal. Lamego, cando estivera operado das hedras en Santiago, conocera a outro intérprete, que era veciño de Muros. Visto que as choivas iban ser como nunca se viron, decidiu ir consultar co seu colega muradano. O cal, cando Lamego chegou diante del, sin que este lle preguntase nada, como si lle lese a consulta no pensamento, díxolle a modo de saúdo:
-¡Augas nunca vistas, Lameguiño!
Lamego volveuse a Mouriz, cambiou de lugar os dous palleiros que tiña, poñéndoos asegurados nun alto, e abriu unha canle ao pé do cabozo, que levase as augas da eira ao río, ¡Realmente o mundo debía ser todo costa abaixo, deica chegar aos ríos e á mar! Pra máis seguridade mercou un impermeable con capucha, e botas de caña, de pescador; retellou a casa, e fixo por fóra unha rampa de madeira, que había permitirlle, en caso de inundación, levar as dúas vacas e mailos porcos dende a corte e o cortello ao segundo piso. Costoulle a rampa cinco mil reás. Acopiou leña e bacalao, e levou patacas ao faiado, e agardou a que cheguese abril. E abril chegou, que todos os abriles chegan, frolido, soleado, morno, sereno os máis dos días, agás unhas choiviñas con vento sur. Lamego non daba creto aos seus ollos, e cando rematou a lúa de abril volveu viaxar a Muros, a discutir o asunto co entendedor de alá. ¡Era muito trabucarse, cóñolas! Atopou ao compañeiro lendo nun xornal que mercara na vila aquela mesma mañán.
-¡Puidemos facernos ricos, Lameguiño! ¡O diluvio anunciado caíu en Italia! ¡Poidemos avisalos, previo pago!
E o de Muros amosáballe a Lamego unha fotografía que viña na primeira plana do xornal, e na que aparecía Florencia inundada, con lanchas polas rúas. Lamego rañouse a cachola, e pediulle prestado o xornal ao de Muros, pra ensiñalo polas feiras de Palas de Rei e de Monterroso, de Sarria e de Villalba, e en toda parte onde lle escoitaran o pronóstico do novo diluvio, pra que coa proba daquelas grandes inundacións de Italia non padecese a súa fama. Con aquela fotografía pararía as burlas e recobraría o respeto perdido.
Agora non conozo ningún entendido en sortes e resortes, e teño que fiarme polo Zaragozano, que tampouco sae o Gaiteiro de Lugo. Lamego morreu, e non sei si vivirá o intelixente de Muros, quen, como se viu, interpretaba as sortes e resortes a escala universal, e pra el era o mesmo que chovese en Negreira que en Florencia, a frol de Toscana.
