No país dos mil ríos non faltan as fervenzas, e tampouco os xeitos de lles chamar! O Dicionario define este fenómeno da natureza como un “desnivel brusco ou pronunciado no leito dun río onde se precipita a auga” e as voces de aquí e acolá agasállannos cunha morea de sinónimos: abanqueiro, cadoiro, freixa, ruxida ou ruxidoira son algúns deles. Percorremos o país de salto de auga en salto de auga?
Comezamos por fervenza. Ademais de referirse á propia caída da auga do xeito comentado, a primeira acepción do Dicionario dinos que esta palabra serve para designar “a gran cantidade de burbullas que se forman ao precipitarse a auga dun río ou torrente por un desnivel brusco do terreo”. A escolla da forma está motivada pola imaxe que se percibe ante este espectáculo visual que recorda o burbullar dun líquido cando ferve. Trátase dun substantivo formado a partir do verbo ferver, que procedo do lat. fervere ‘ferver, burbullar’. Este termo atopámolo rexistrado na costa da provincia da Coruña, dende Ortigueira, a Camariñas, Outes e Noia, pasando por Mazaricos, e puntos do interior como Ourol (Lugo) e A Estrada (Pontevedra). Na zona de Bergantiños batemos coa variante gráfica férveda, que acabou dando nome no concello de Carballo a dous lugares, un na parroquia de Entrecruces e outro na de Rus, onde podemos atopamos cadanseu salto de auga. O Nomenclátor rexistra ademais outro topónimo semellante en Silleda, na parroquia de Escuadro.
Cachón e cachoeira son sinónimos que remiten a imaxes análogas. De ambos os termos non se coñece con certeza o étimo e amosan unha distribución territorial diferente: empréganse na Galicia interior, sobre todo na provincia de Ourense, a primeira no norte e a segunda no sur.
De volta nas provincias atlánticas, atopamos outras formas de lles chamar aos chimpos dos ríos como abanqueiro, crese que pode remitir a unha raíz paleoeuropea que significaba ‘auga’ ou ‘río’; cadoiro, que remite en última instancia ao verbo latino cadere ‘caer’, onde é nítida a imaxe da auga precipitándose; ou freixa, que podería remitir, segundo Joan Corominas, a unha raíz celta *fruestia de significado semellante. O propio lingüista, iso si, xoga tamén coa hipótese que relaciona esta freixa co lombardo fruda ‘regato saltador’ ou co bretón frot, que bebe de sruta. Nas áreas da Galicia central a fervenza convértese en ruxida ou ruxidoira. As dúas formas gardan relación coa sensación sonora que produce a auga ao caer, un ruxido que moito nos presta! No leste, en Suarna e Burón, atopamos un termo de orixe incerta que é seimeira.
Unha última nota: cando o salto é desde moita altura chamámoslle catarata “caída da auga dun río desde unha grande altura, orixinada por un desnivel moi brusco de terreo”. Etimoloxicamente o termo remóntase ao latín cataracta ‘gran volume de auga que se precipita do alto’ que, parece ser, bebe dun equivalente grego kataráktes ‘o que se tira cara a abaixo’. Neste caso non podemos ofrecer exemplos galegos, así que ollamos cara ás cataratas do Niágara, entre Canadá e os Estados Unidos, as de Iguazú, entre Arxentina e o Brasil, ou as cataratas Vitoria, en Zimbabwe que están a ser noticia pola alarmante diminución do seu caudal. Agardamos que recuperen axiña todo o esplendor que lles deu o seu nome orixinal, Mosi-oa-tunya, “Fume que trona”. Un fermoso hidrónimo que xunta as sensacións visuais e sonoras que evocan as nosas fervenzas, férvedas, cachoeiras, ruxidas e ruxidoiras!
Citas:
“O salto de auga do río Mao, preto de Castro Caldelas, e o salto do Loña, a cinco quilómetros da capital, subministraban a enerxía necesaria para o alumeado eléctrico, que a cidade luciu por primeira vez o 14 de xuño de 1895.” (Marcos Valcárcel: Historia de Ourense, 2008)
“Facendo desaparecer unha fervenza que era un caso único en Europa de río cuxa foz constituía un abanqueiro sobre o mesmo mar.” (Vitor Vaqueiro: Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres, 2011)
“Abríase unha pequena ría á súa esquerda , como a un quilómetro da ponte , un entrar da auga na liña da ribeira , aproveitando a freixa que a cachón caía monte abaixo.” (Francisco X. Fernández Naval: Sombras no labirinto, 1997)
“Varias ruxidoiras desembocaban nun lago artificial, onde nadaban belezas lanzais de peitos espidos e longas cabeleiras de serea.” (Lois Fernández Marcos: Galaxia lonxana / Fungos, 1995)
