Voces de aquí ou de acolá: couselo, conchelo, capelo ou orella de abade

Unha plantiña pequeneira que medra nos valados sombríos e húmidos tingue de verde brillante os camiños. Os científicos chámana umbilicus rupestris, nomenclatura que describe a forma que teñen as follas, redondas e cun buratiño no medio que recorda un embigo. Mais popularmente é coñecida como couselo, entre outras denominacións.

O couselo, planta común en todo o noso territorio, pódese localizar nas paredes e nos tellados vellos, entre as pedras e nas ribeiras sombrizas; caracterízase por ter os talos carnosos, duns dous centímetros de altura, florece ao final da primavera con inflorescencia erecta. É comestible, pode facerse en ensaladas; mais o habitual é o seu emprego terapéutico para curar feridas e chagas ou para minorar a dor de queimaduras e das frieiras, en xaropes expectorantes e infusións diuréticas; as posibles propiedades curadoras xa as mencionaba Hipócrates cando recomendaba a súa inxestión para mellorar a fertilidade masculina.

A denominación couselo vén do latín calicellum diminutivo de ‘cálice’, cruzado probablemente con capsellum, derivado de capsa. Se vemos o vexetal de perfil a súa figura pode gardar certo parecido cunha copa. Este termo recoñécese na maioría do territorio, sobre todo, no centro-sur da provincia da Coruña, na diagonal que se forma desde Barreiros en Lugo ata o sur da provincia de Pontevedra, Oia, e no occidente da de Ourense. A palabra pronúnciase cun [e] pechado nas zonas máis occidentais e cunha realización aberta [Ɛ] no interior. Variantes léxicas deste son causelo, coucello ou coucelo. A forma conchelo é un cruzamento de concha e couselo que atopamos na Rías Baixas. Na zona da costa da Morte empréganse os nomes crouquelo, cróqueles ou cróquel dos valados. Outro dos sinónimos cos que identificamos este vexetal é capelo, termo procede do latín medieval capellum que remite ao clásico cappa ‘protección da cabeza’, unha vez máis, estamos ante unha forma descritiva, xa que a peza do vestiario garda similitude co aspecto das follas do couselo. Esta forma localízase no norte das provincias da Coruña e Lugo, tamén no oriente desta última, con realización aberta da vogal tónica. Outros vocábulos recoñecidos relacionados co feito de cubrir a cabeza son pucho das paredes ou sombreiro de sapo. Por último, cómpre sinalar que o enxeño dos falantes atopou semellanza entre a planta e as orellas dalgún dos membros da igrexa, deste modo, temos as locucións, máis minoritarias no uso, orella de abade, orella de frade e tamén orella da pena.

Esta diversidade de denominacións tamén se observa nas linguas próximas a nós, en portugués: cachilro, umbigo de vénus ou sombreirinho-dos-telhados; en catalán, barralets, capellets de paret, orella d’os; en italiano ombilico di Venere ou cappellini; en francés, nombril de Venus ou oreille d’abbé.

Palabras traballadas

Todos os termos que traballamos, fóra das Palabras do día, ordenados alfabeticamente.

Ver

Palabras do día

Unha palabra cada día dos 365 do ano, ordenadas alfabeticamente ou por data.

Ir