lingua materna

Ilustración baseada nunha campaña de defensa do gaélico irlandés Sábháil Ár dTeanga
(Salva a nosa lingua) que recolle un graffiti de Bansky.

A derradeira persoa que falou galego:
Serás ti? Será alguén a quen coñezas?

O 21 de febreiro é o Día da lingua materna, proclamado pola Unesco hai 16 anos para reivindicar a diversidade lingüística e o dereito á lingua propia. Escolleuse a data por coincidir co día en que unha multitude de falantes bengalís foi tiroteada pola policía paquistaní, cando se manifestaban pacificamente polos seus dereitos lingüísticos. Lingua materna foi a nomenclatura oficial elixida para este Día internacional e trátase dun termo estendido na maioría das linguas occidentais –mother tongue, langue maternelle, lengua materna, llegua matter, ama-hizkuntza, Muttersprache etc. –, desde hai máis de 500 anos (hai documentación do termo langue maternelle no século XIV). Non obstante, é unha denominación que está sendo substituída por expresións como lingua inicial ou lingua primeira, xa que os expertos entenden que “lingua materna” pode ter connotacións sexistas ao lle atribuír o papel exclusivo da transmisión lingüística á nai e tamén porque pode resultar ambiguo en sociedades plurilingües.

Que é a lingua inicial ou materna?

É aquela á que o individuo está exposto desde o nacemento, a lingua que primeiro adquire, habitualmente no seo da familia. A súa característica máis salientable é que se aprende espontaneamente na interacción cotiá, a través da conversa.

Que está a pasar coa nosa?

Nas dúas últimas décadas, a porcentaxe de monolingües iniciais en galego descendeu máis de vinte puntos porcentuais, en tanto que aumentou o número de bilingües e monolingües en castelán. En 2013, hai case trescentas mil persoas menos que aprenden a falar en galego ca dez anos antes, mentres o número de galegos bilingües iniciais aumentaba en case douscentos trinta mil. 

En 1992, seis de cada dez persoas de quince ou máis anos aprendían a falar en galego; dúas décadas despois, a relación é de catro persoas de cada dez. (vid. fig. 2)

Este descenso nas persoas que aprenderon a falar galego reflíctese en que unha persoa nacida a partir da década dos setenta ten máis probabilidades de que aprendese a falar en castelán ca en galego: o feito é que a metade dos nados no século XXI aprenderon a falar en castelán e só dous de cada dez aprenderon a falar en galego. (vid. fig.1)

Chegará a desaparecer o galego?

Moitos autores investigaron as causas que inciden en que unha lingua se manteña ou desapareza; concluíuse que os factores que fan que unha lingua permaneza son: o peso demográfico, o status e o apoio institucional que reciba.  No caso de que a vitalidade dunha lingua sexa escasa, produciranse unha serie de procesos que acompañarán a lingua ata desaparecer:

– a bilingüización asimétrica: cando a totalidade do grupo social ten que coñecer a lingua prestixiada (A), en tanto que o uso da lingua indíxena (B) só se mantén nun sector

– a perda de ámbitos de uso: como consecuencia do anterior, en calquera contexto no que se produza unha conversa entre un falante de A e outro de B, o diálogo sempre se resolverá na lingua que teñen en común, a prestixiada. A situación agrávase na medida en que os falantes de B vaian desenvolvendo prexuízos cara á súa propia lingua e pasen a usar A entre deles en certos contextos. No caso extremo, a perda de ámbitos de uso transfórmase en perda de falantes

– a ruptura da transmisión interxeracional: cando a valoración negativa de B se interioriza totalmente (é pouco útil, soa mal, é unha lingua de vellos etc.), as nais e os pais falantes de B dan o salto decisivo de criaren os seus fillos en A, que pasa daquela a consolidarse como lingua materna nun par de xeracións (vid. fig. 4)

– a interferencia: en paralelo a estes procesos está o reflexo que ten na propia lingua a situación social descrita, que se traduce en empobrecemento léxico, interferencias, deturpación morfosintáctica, perda da identidade fónica etc.

De non evitarse en tempo, a conclusión destes procesos será o esmorecer definitivo da lingua B. Cómpre ter en conta que as escollas e actitudes dos falantes neste tipo de situacións non responden á vontade individual senón que en gran medida veñen como consecuencia das estratexias adoptadas polos gobernos, polo que para reverter o proceso, alén do posicionamento persoal, é preciso asegurar políticas comprometidas coa lingua en risco. E disto, do que lle esiximos a quen nos goberna somos responsables todos e cada un ou todas e cada unha de nós. É un problema de toda a sociedade en conxunto, é dicir, a responsabilidade é nosa.

Últimos falantes con nomes e apelidos

Hai uns poucos anos, en 2010, desaparecía a lingua aka-bo. Boa Sr, Chaachii que nacera en 1925 foi a derradeira falante deste idioma das Illas Andamán da India. Aquí podes ver un pequeno vídeo que o lingüista Anvita Abbi realizou sobre o caso:

Coma Chaachii, Doris McLemore (16 abril de 1927: Anadarko-Oklahoma), Marie Wilcox (novembro de 1933: California), Gyani Maiyi Sen (1937- 2012: Nepal) ou Charlie Mungulda (Australia) son as mulleres e homes que falaron por útlima vez wichita, wukchumni, kusunda e amurdag respectivamente, todos eles idiomas que nalgún momento foron a lingua incial e de comunicación habitual nas súas respectivas comunidades e que, a día de hoxe, en 2016, ou ben non existen ou ben desaparecerán canda o seu último falante.

Hai futuro

É evidente que temos un problema, pero é ben sabermos que os expertos repiten con esperanza que estamos a tempo de reverter o proceso. Hai experiencias de cambio de tendencia en varios lugares do mundo, reais e aproveitables, mais para conseguilo fan falta vontade colectiva e políticas afoutas. Seremos quen?

E ti que vas facer? 

 

Este artigo elaborouse grazas á colaboración de Xaquín Loredo Gutiérrez, membro do Seminario de Sociolingüística da Academia, en base a unha adaptación dos datos recollidos no Mapa Sociolingüístico de Galicia (Seminario de Sociolingüística da RAG, 1994) e no Módulo de galego da Enquisa de Poboación e Vivendas do Instituto Galego de Estatística (Instituto Galego de Estatística. IGE, 2004, 2008, 2013)

Palabras traballadas

Todos os termos que traballamos, fóra das Palabras do día, ordenados alfabeticamente.

Ver

Palabras do día

Unha palabra cada día dos 365 do ano, ordenadas alfabeticamente ou por data.

Ir