ite

Andrés Torres Queiruga

Ite é unha palabra pequeniña, case que non se ve, coma se tivese vergoña ou andase algo asustada. Pero eu téñolle moito cariño e penso que ten todo o dereito a presentarse en sociedade. Nesta sociedade florecida, entrañable, inesgotable, nesta selva cunqueiriana do noso Dicionario. E téñolle cariño porque acompañou a miña infancia en Aguiño. Sobre todo cando xogabamos ao guá. Quedamos ites, diciamos cando as xogas quedaban á mesma distancia da meta. Daquela había que ir ao desempate.

Se a coincidencia era sorprendente polo exacta ou se facía falla asegurar a precisión, entón a palabra aparecía algo máis grandiña, en plural: itiños ou itiñas. Sen trampas, porque mediamos coas nosas cuartas, tan pequechas tamén elas; ou cun cordel, se a cousa ameazaba disentimento; mesmo podía ser un garabullo, se non había outro recurso. En calquera caso, a precisión quedaba asegurada.

Así coma así, a presenza non se reducía ao xogo do guá. Saltaba decote á vida nosa de cada día. Non só as xogas —que ás veces faciamos nós mesmos, convertendo milagrosamente en esfera máis ou menos precisa un cacho de mármore— podían ser itiñas de tamaño ou de cor. Itiños podían ser tamén os ovos dos paxaros, cando iamos aos niños (que en Aguiño, seguramente por espontáneo escrúpulo diferencialista, seguimos a chamar “iniños”); itiñas, as irmás xemelgas dun amigo.

Tampouco se reducía á infancia, pois —canté!— a palabra non a inventaramos os rapaces. Agora escasea máis; pero daquela oïamos na casa como aquela nena era itiña á súa nai; algunha vez con comentario: “ou na cabeza ou nos pés, has de tirar a quen es”. En realidade, itiño ou itiña podía ser calquera realidade que pola súa coincidencia pedía o sufixo, fose en ton de sorpresa o de acentuación agarimosa.

Pero, repito, a esta palabra, a esta palabriña tan íntima de son e tan pequerrecha de estatura, algo lle debeu de pasar no camiño da vida, porque parece que non se atreveu a viaxar. Puxo casa en Aguiño, entre as leiras de patacas insuperables e paredes daquela case unanimemente encaladas de branco, e todo indica que alí quedou, contenta na area e gozando do mar e do vento. Porque a miña sorpresa foi que, cando eu daba por descontado que todo o mundo a coñecía, nin os máis sabios do lugar tiñan idea da súa existencia; iso que os aventureiros do noso Atlas lingüístico tamén andaron por alí no seu safari ou, como dirían os da Xeración Nós, na súa cazata de palabras enxebres e mesmo de casos raros. Só Alonso Estravís me dixo que a atopara nunha aldea do seu querido Ourense. El sería algún familiar da nosa palabriña, acaso moza namorada dun “afiador e paraugueiro”, que foi por alá de visita?

O caso é que ite, itiño, itiña, máis usados nos seus plurais, ites, itiños, itiñas, pese á súa preciosa fasquía de dorna mareira, quedaron illados, sen uso foráneo nin compaña literaria. Por non ter, a palabra nin sequera parece dispor de etimoloxía coñecida, porque a que parecería clara, o idem latino ('igual, idéntico'), tampouco serve: din os expertos que é imposible. Pero tampouco dan solución. E de certo non resulta fácil, aínda que me gustaría moito, que nacese en Aguiño, por xeración espontánea, coma unha herbiña ventureira; ou que aparecese talvez nunha praia, traída polo mar, irmá das cunchas ou eco saudoso do chío das gaivotas.

Por favor, se por un casual alguén a encontrou en algures, faga o favor e comuníquemo. Darame unha grande alegría. Porque a encontro demasiado soíña, con perigo de que, aburrida ou aborrecida, marche ao amplo e neboento país do esquecemento. Pensade, e isto resulta triste, inxusto e doloroso, que ata hoxe non encontrou pousada no noso Dicionario. E isto xa é demasiado. Axudádeme, botádeme unha man, conxurádevos comigo para que a aparición neste Portal, tan acolledor, sexa por fin anuncio e promesa da súa entrada na nosa Casa das Palabras.
 

Palabras traballadas

Todos os termos que traballamos, fóra das Palabras do día, ordenados alfabeticamente.

Ver

Palabras do día

Unha palabra cada día dos 365 do ano, ordenadas alfabeticamente ou por data.

Ir