A vista de paxaro queda claro que o 25 de xullo é o día en que Galicia deixa de ser verde para pintarse de branco e azul. Se poñemos a orella, a cousa igual se complica un pouco máis pero, con todo, é imposible pasar a xornada sen escoitar a palabra nación. Sen necesidade de darlle moitas voltas, a nación podemos relacionala con outras palabras comúns coma nacemento, nado ou nacenza, e efectivamente todas compoñen unha única familia léxica, vinculada na súa orixe latina.

Para alén doutras significacións de tipo histórico, cultural ou político que foi adquirindo co tempo, desde a súa propia etimoloxía a palabra nación (de natio, derivado do verbo nascere ‘nacer, vir ao mundo’) está relacionada co lugar orixinario de procedencia, aquel territorio onde cada un de nós é posto no mundo por primeira vez. E neste sentido vincúlase claramente con patria (do latín patria ‘país natal’, ligado con pater, ‘pai’), a nación á que cada un pertence ou ten o sentimento de pertencer, que ao final é bastante máis decisivo. Tendo en conta isto, podemos entender mellor que esta palabra tamén se empregue para nomear o órgano xenital das femias dalgúns animais, por exemplo, da vaca.

Daquela, a nación é unha das cousas que define ás persoas desde o mesmo momento do nacemento, contribuíndo a identificarnos e describirnos desde a orixe. Pero para coñecérmonos non só temos que mirar dentro de nós, senón compararnos cos outros e deste xeito descubrirmos o que temos de diferente ou en común. Recoñecer o que nos distingue fainos sentir únicos pero, sen dúbida, comprender o que nos une dános especial forza e alegría.

E eses precisamente son os sentimentos que se exaltan o 25 de xullo: o dereito a ser diferentes e a pertenza a unha comunidade. Esta palabra procede do latín comunitatis, ‘comunidade, analoxía’, que así mesmo deriva de communis, ‘que pertence a moitos ou a todos, que é público’. As persoas que teñen en común a lingua, as tradicións ou as institucións e viven nun territorio determinado constitúen o pobo, do latín populus, que orixinariamente se definía por oposición co Senado e a plebe, a clase popular; mais cando desapareceu a vella organización social e política romana, pasou a denominar o conxunto dos cidadáns.

Aínda que poida resultar un chisco infrecuente esta palabra, o certo é que se reparamos ben na súa composición atoparemos elementos recorrentes dos que non é difícil recoñecer o significado. A forma prepositiva grega idio– está presente en moitas outras palabras, que se foron introducindo na lingua desde o século XVI en diante: idioma, idiolecto, idiopatía… ou idiota! En todas elas o seu valor é o mesmo: ‘propio, particular, peculiar’.

En concreto, idiosincrasia provén do étimo grego idiosugkrasía, que podería traducirse por ‘temperamento particular’. Está claro que se nos perdemos polo mundo, a primeira maneira de recoñecermos outros galegos e galegas é escoitalos falar pero disque temos tamén unha psicoloxía, unha cosmovisión que nos distingue como colectivo: quizais a filosofía do Malo será! que fixeron soada cun anuncio publicitario, o espírito de loita e resistencia do Nunca máis! que se plantou diante da infamia negra ou a retranca dos e das que saben que intelixencia e humor veñen sendo case case a mesma cousa. Sexa o que for, o 25 de xullo deixamos moi claro que estamos ben orgullosas e orgullosos de selo!

Se miramos cara á orixe desta palabra, temos de chegar ata os escritos do mesmo Cicerón, quen a empregou nalgunha das súas obras máis coñecidas como metáfora do crecemento intelectual e moral do ser humano, comparándoo cun vexetal que se cultiva para que medre. De feito, cultura provén do participio pasado do verbo latino colere, ‘cultivar’. Pero o valor que fai referencia ao ‘lado intelectual dunha civilización’ non aparece ata o XIX, e será na segunda metade deste século cando se desenvolva o sentido máis concreto de ‘costumes colectivos e logros dun pobo’.

Defender a nosa cultura histórica, coidala e protexela para que non murche e medre vizosa é para as galegas e os galegos un deber, e un dereito. E se a columna vertebral da cultura galega é a lingua, queda claro que a mellor maneira de defendela é, con diferenza, non sacala da boca. O 25 de xullo e non só, porque como dicía Lesta Meis “o Día de Galicia son todos”.

A identidade ten unha proxección interna, que a define, e tamén unha manifestación externa, que a fai visible e recoñecible para os outros. Esta proxección realízase a través dos símbolos, que a representan por convención. Desde 1984, o Estatuto recoñece tres símbolos oficiais para a nación galega: a bandeira, o escudo e o himno, convidados de honra en todas as actividades do 25.

O substantivo bandeira introdúcese no idioma a partir do español, nunha forma derivada da orixinaria castelán banda, que á súa vez podería ter a súa base etimolóxica no gótico, nun suposto *bandwa, que tería o significado de ‘sinal, marca’. As bandeiras como identificadores de contido bélico están presentes universalmente desde as orixes da civilización, se ben é en Oriente onde primeiramente asumen a función propia de identificar os exércitos durante o combate. No século XVIII, acóllense como símbolos nacionais e no XIX consolídanse como xeito de identificación ideolóxica. De feito, outra das acepcións da palabra bandeira é a de “ideoloxía ou causa que defende unha persoa ou un grupo”. E é tamén no XIX cando a actual bandeira oficial de Galicia (atravesada pola banda diagonal azul desde o ángulo superior esquerdo ao inferior dereito) foi asumida como tal para acabar impoñéndose á anterior, totalmente branca, grazas á intensa reivindicación dos rexionalistas, con Murguía á cabeza, que a expuñan nos actos públicos solemnes. O primeiro deles o traslado dos restos mortais de Rosalía a Bonaval o 25 de maio de 1891.

E se os milicianos enarboraban as bandeiras para identificárense, mais lles valía tamén parapetarse tras os escudos para se defenderen, unha vez recoñecidos. Por curioso que pareza, a maioría dos expertos conveñen en que a orixe do escudo de armas de Galicia hai que buscala en terras bastante afastadas, probablemente en Inglaterra, onde nun documento de fins do XIII atopamos o máis antigo testemuño do brasón atribuído ao reino de Galicia: tres copas non cubertas. Trataríase dunhas armas parlantes, que son aquelas que aluden ao topónimo que representan: deste xeito, o “calice” refírese por semellanza fonética a un suposto rei “de Galyce”. Só nas últimas décadas do XV estas armas foron aceptadas como propias dentro de Galicia, outorgándolle xa un sentido marcadamente eucarístico.

En 1972, a RAG acorda en sesión plenaria aceptar como definitivo o modelo do antigo escudo de armas, enriquecido coas cruces de prata que representaban as sete cidades do antigo Reino: Santiago, Coruña, Betanzos, Lugo, Mondoñedo, Ourense e Tui, que non coincidían territorialmente coas actuais.

A palabra procede do latín scutum, que non era outra cousa que un ‘escudo de forma alongada’ e ten alcance panrománico.

As bandeiras locen fermosas mais o silencio non casa ben coa festa e se non tivésemos algo para cantarmos, a folía había ser bastante menos. Foi por volta de 1890 cando, da man dos rexionalistas, saíu a concurso un himno para as celebracións e reivindicacións galeguistas. A estrea oficial do gañador, escrito polo poeta de maior alento épico da época, Eduardo Pondal, e musicado por Pascual Veiga, creador tamén da popular Alborada, non foi ata 1907. Cantouse non Centro Galego da Habana e foron desde logo os emigrantes en América, particularmente en Cuba, os que máis fixeron pola mobilización e identificación popular cos símbolos construídos polos rexionalistas, quen tamén foron impulsores do primeiro lugar de memoria nacional: o monumento aos Mártires de Carral. A letra do himno galego corresponde ás catro primeiras estrofas do poema Os pinos, no que curiosamente non se pronuncia nin unha soa vez a palabra Galicia, referida porén como o “fogar” ou a “nazón” de Breogán.

A palabra himno procede do grego húmnos, onde tiña o significado de ‘canto’, a través do latín hymnus. Na Antigüidade, estes cantos eran de agradecemento ou para loar un deus ou outra representación semellante e chegaron a compoñer un dos xéneros poéticos máis importantes dentro da literatura grecolatina clásica.