É probable que haxa que buscar a orixe do termo, asociada a un tipo de recipiente co que se vincula pola semellanza na forma, no substrato celtibérico. O portugués conserva na actualidade o termo dorna para referirse a un ‘recipiente composto de doelas empregado para pisar o viño’ e en xeral a ‘calquera recipiente semellante empregado na casa para se bañar, lavar etc.’ Co primeiro significado, aparece nun documento de noso do século XIII, e o derivado dorneiro como ‘recipiente onde se salga e conserva a carne de porco’ está presente na lingua actual, tal e como recolle o Dicionario.

Poida que as incursións viquingas sexan a causa da presenza da dorna nas nosas costas. É ben fixarse na semellanza do casco das mesmas co dos drakkar escandinavos. Por outra banda, se ben nos textos medievais está pouco documentada, si que é abondosa a súa aparición da primeira metade do XIX en adiante, unha sona que se corresponde co seu éxito na ribeira, xa que é seguramente a embarcación tradicional máis coñecida e viva que conservamos. Entre os moitos exemplos literarios a escoller, recollemos este de Luís Amado Carballo extraído de Proel: “Qué arelas tan fondas sinto de deixá- la alma vagar , de perdé- lo / corazón como unha dorna no mar”.

Polo xeito en que son construídas, pódense distinguir dous tipos: a dorna de escarva ou calime, nas que se montan as táboas unha sobre outra, quedando os costados como compostos de pequenos banzos (do mesmo xeito que os drakkar devanditos), e a dorna de tope, coas táboas encaixadas unha con outra, é dicir, cun acabado de casco liso. As dimensións son variables, oscilando entre os 4,70 m e os máis de 7 m das xeiteiras.

A popa arredondada é, como se le na definición, a característica que mellor define esta embarcación, e pode que tamén a explicación do seu nome, xa que segundo sinala Elixio Rivas no seu Dicionario, faría referencia ao “cu” do barco, entendido, nun sentido figurado, como a parte de atrás ou o fondo de algo.

Outra posibilidade é que o termo racú estea relacionado coa palabra raqueiro, como se deduciría desta cita: “Tamén o racuz, ou raquero, e a lancha traiñeira das Rías Baixas, antecesores inmediatos das motoras de ría, tiveron este tipo de casco.” (Staffan Mörling, As embarcacións tradicionais de Galicia, 1989). Como nome de embarcación, raqueiro non aparece nos corpus consultados, pero hai moitos testemuños dos raqueiros como ‘piratas de terra’, como espoliadores de naufraxios.

Racú non ten tanto predicamento nas nosas letras coma outras embarcacións tradicionais, mais atopamos varios exemplos. Este é de Armando Cotarelo Valledor en Beiramar. Drama en tres actos (1931): “Quisais teus vellos te entolearon co gallo das riquesas. Un racú, un galeón, dúas dornas … ¡A escuadrilla!”

A entrada da palabra bote na nosa lingua puido producirse a través do francés ou do occitano bot, para denominar a "embarcación de pequeno tamaño a remo ou a vela, coa proa bicuda e a popa con formas variables”.

Neste caso, e en moitos outros, a especificación está no adxectivo que acompaña a bote, indicando que se dedica á captura de polbo. É habitual que a forma de denominar algunhas embarcacións derive do nome da especie que pescan engadíndolle o sufixo –eiro, co significado de ‘que se dedica a’. Por exemplo boniteiro, baleeiro, bacallaeiro, atuneiro, coraleiro… destinados respectivamente á pesca ou captura de bonito, balea, bacallau, atún ou coral. É dicir, a denominación bote é un tanto xenérica, pois nomea un barco que varía ao longo da costa dependendo do uso que dela se fai, tanto no que respecta aos mares que enfronta como ao tipo de pesca que practica.

Atopamos un fermoso exemplo nun poema de Rosalía en Cantares gallegos (1863) onde nos di: “¡Qué lanchas tan ben portadas con aparellos de festa! ¡Qué botes tan feituquiños con tan feituquiñas velas!”. Probablemente a nosa poeta describe un bote do Carril. Mörling, ao que antes citamos, fala tamén do bote de Maniños, na ría de Ferrol, mais de todas as variedades foi quizais o bote polbeiro o máis emblemático da nosa costa, especialmente nas Rías Baixas, onde é típico de Bueu.

Hai un grupo de barcos que se identifican como embarcacións auxiliares. Entre eles, temos a gamela e a chalana e, dependendo das zonas da costa, varían un pouco a súa tipoloxía e función. Como di Eladio Rodríguez no seu dicionario “A gamela é parecida á chalana e utilízase para a pesca con cordel ou liña dentro dos portos e das rías, empregándose ademais para servizos auxiliares dos mesmos portos e dalgunhas operacións pesqueiras de escasa importancia.” E como di o profesor Fernández Rei: “No litoral galego a gamela confúndese no mar do léxico coa chalana, barco tradicional que non foi tan cantado na nosa literatura como as dornas e as gamelas.”

A voz gamela procede do latín camella, que significaba 'vaso de beber' e 'escudela', e que logo colleu a acepción de 'artesa' ou 'maseira', recipiente grande de madeira máis estreito no fondo ca por arriba no que se amasa o pan; de aí que ese barco se denomine masseira en portos do litoral miñoto portugués. Nesa zona, na costa atlántica de Galicia e Portugal, atopamos dous tipos de gamelas tradicionais: a guardesa e a gamela coruxeira. A guardesa (da Guarda) é antiga e as súas características fana apta tanto para a pesca en mar aberto coma para unha varada doada. Dedicábase a todo tipo de pesca, empregando diverso tipo de artes.

A gamela coruxeira (orixinariamente construída nas carpinterías de ribeira de Coruxo en Vigo) é unha evolución da guardesa mais con características propias para facela máis lixeira e resistente. É unha embarcación para largar pequenos aparellos, nasas, pescar á liña etc.

Os xeitos son unha arte de pesca consistente nunha rede que se larga durante horas para que a sardiña que se despraza co cambio de marea malle nela. E iso facíano as lanchas xeiteiras, entre outras embarcacións.

O termo lancha podería ter chegado a nós desde o portugués lancha, mais con orixe no malaio lantxaran formando parte do sintagma perahu lantxaran 'embarcación lixeira’ –despois do 1511, que é cando chegan a Malaca–, ou ben, desde o italiano lanceare ou desde o francés lancier, ‘lanzar’ ou ‘botar’, ambos procedentes do latín lanceare, ‘utilizar unha lanza’. Estes termos poderían ter evolucionado a ‘botar un barco’. Así se recollería en inglés a comezos do s.XV launch e tamén en 1521, lancha como embarcación, no español da colonización mexicana.

A lancha xeiteira, tamén coñecida como lancha de relinga polo tipo de vela que leva, crese que comezou a utilizarse no cambio entre a Idade Media e a Idade Moderna (século XV). Un dos signos que máis a identifican é que consta de dúas proas. Foi durante séculos a embarcación máis destacada da costa occidental galega, onde se dedicaba fundamentalmente á captura da sardiña. A principios do século XX, chegaba a 8.000 barcos a frota de lanchas deste tipo. A introdución do cerco de xareta, sumado ao aumento da demanda de sardiña por parte das fábricas de conserva e, finalmente, á motorización das embarcacións, fixeron menos rendible a pesca nas xeiteiras.

Ao igual que diciamos das xeiteiras en relación ao xeito, ou poderiamos comentar dos palangreiros e as redes de palangre, as tarrafas teñen esta denominación polo tipo de aparello co que traballan. Segundo nos di Eladio Rodríguez no seu dicionario, antes de aparecer este tipo específico de barco largábanse estes aparellos desde lanchas e galeóns.

A tarrafa é un aparello dos denominados de cerco e xareta e como barco agrúpase entre os cerqueiros, os que andan normalmente na pesca de baixura á sardiña, xarda, xurelo ou bocarte. Con respecto á súa etimoloxía, proponse unha orixe no árabe hispánico aṭṭarráḥa, e este da raíz do árabe clásico {ṭrḥ} 'arrebolar'.

Segundo define Staffan Mörling en As embarcación tradicionais de Galicia, a tarrafa sería un aparello no que a xareta para o proceso de peche está máis desenvolvido. Segundo Calo Lourido, estreouse no porto de Cariño a comezos do século XX, como aparello importado das costas levantinas.

As traiñeiras son hoxe ben coñecidas polas competicións deportivas que teñen lugar por toda a costa cantábrica da península e a atlántica de Galicia, mais hai que lembrar que estas embarcacións se dedicaron orixinalmente á pesca, e de novo o nome do aparello ou a arte coa que traballaban deu nome á embarcación. O Dicionario da Academia di que a traíña é un aparello de cerco empregado antigamente para a pesca da sardiña. A orixe etimolóxica de traíña está no latín *traginare, de trahere, ‘arrastrar’.

A introdución das traiñeiras e da traíña non estivo exenta de polémica na volta do século XIX ao XX. Aos armadores, que en moitos dos casos eran ao tempo donos de industrias conserveiras, éralles máis rendible esta nova arte polo elevado índice de capturas, que a pesca ao xeito, polo que os mariñeiros das dornas e lanchas que traballan con esta arte opuxéronse á súa implantación. Deste feito dan conta os xornais da época nos que se fala dos enfrontamentos entre xeiteiros e traiñeiras.