Bernardino Graña naceu en Cangas do Morrazo en 1932. Por razóns familiares, pasou parte da nenez en Ribadavia, onde seu pai, mestre, tiña unha academia; mais compaxinouno con longas estancias en Darbo na casa da súa madriña. Por isto, a vila de Cangas sempre ocupará un lugar importante na vida do autor e terá unha presenza constante na súa obra literaria. O léxico e a terminoloxía propia do mar que emprega nos seus escritos é a que aprendeu no Morrazo, onde se enchoupou do léxico mariñeiro que lle transmitira a súa familia. Alén da utilización da riqueza léxica da súa contorna, tamén fixo un labor lexicográfico de recollida de todo este elenco dialectal para o Apéndice do Diccionario de Eladio Rodríguez. Deste modo Cangas, o seu mar e as súas xentes convertéronse nun leitmotiv na súa obra. Era motivadora dos seus versos máis evocadores, como tamén foi a que provocou a súa saudade cando se viu lonxe dela.

Daquela Bernardino Graña era un cangués de ben. O xentilicio cangués, -a deriva do topónimo Cangas, vila mariñeira do Morrazo. A orixe deste nome de lugar non está moi clara. Hai varias hipóteses. Por unha banda, Menéndez Pidal defendeu a procedencia dunha base léxica latina cannicam, derivada do latín cannam, “cana” cun significado metafórico, “gorxa” ou “val”. Mais hai outros estudosos que suxiren un étimo celta, cambica, derivado de cambos, “curvo” que faría referencia a vales profundos ou as curvas de ríos. Dado que hai Cangas litorais coma a do Morrazo, pero tamén se rexistran outras no interior, como en Lalín, diríase que, se a localidade está preto da costa, trátase dunha curva mariña ou entrante do mar; porén, se lle dá nome a unha localidade de interior, aludirá a curvas fluviais. Así esta teoría explicaría a procedencia do topónimo litoral e o da Galicia interior.

Quero dicirche: penso en ti e sen medo

farei un poema coma ti, caricia.

Acendede as almenaras, 2008

Non se entende a obra literaria e a propia vida de Bernardino Graña sen a poesía. Non en balde foi alcumado como o poeta do mar e do amar, por ser o mar e o amor as dúas constantes temáticas ao longo da súa traxectoria como autor. Sentiu a necesidade de versificar desde adolescente, primeiro en castelán, logo ao coñecer outros poetas en lingua galega comezou a escribir, coma eles, a súa poesía en galego. Mesmo se incorporou ao comité de redacción da revista de poesía de Vigo Alba, grazas á amizade con Faustino Rey Romero. Ao chegar a Santiago de Compostela, xa sendo universitario, continuou escribindo poesía e incluso foi o gañador en diversas edicións do certame de poesía das Festas Minervais (1954, 1955, 1959 e 1969). Tivo que marchar para Madrid, onde se incorporou ao grupo Brais Pinto, un conxunto de intelectuais galeguistas que residían alí por mor dos seus estudos (Xosé Luís Méndez Ferrín, Xosé Fernández Ferreiro, Ramón Lorenzo e Raimundo Patiño...), e con eles publicou o primeiro libro, Poema do home que quixo vivir, de marcado carácter existencialista. A partir deste, unha longa relación de títulos Profecía do mar (1966), Non vexo Vigo nin Cangas (1975), Se o noso amar e os peixes (1980), Sima-Cima do voar do tolo (1984), Himno verde (1992), Ardentía. Obra poética completa (1995), Luz de novembro (1997), Sen sombra e sen amor (2004) e, o último, Acendede as almenaras (2008).

Se Bernardino é poeta, como acabamos de ver, tamén o podemos considerar recitador, aquel que recita poemas. Dado que os poemas deben posuír musicalidade, ritmo e ton... sería o natural que o escritor recitase os seus propios versos dentro do proceso de escritura. Mais, despois de ser publicados, tampouco é raro que o autor participe en recitais declamando as estrofas propias ou doutros. A presenza do poeta do mar era habitual en festivais líricos, en recitais poéticos nos que homenaxea a outros compañeiros, e tamén tivo algunha que outra participación en programas de radio e televisión. O vocábulo recitador, -a, que significa “persoa que recita”, procede do latín recitātor, -ōris, termo que se lle aplicaba ‘ao que lía en público’; sinónimos na nosa lingua desta voz son declamador, que nos leva tamén ao latín declamātor, -ōris ‘o que exercita a oratoria’, e tamén o cultismo, rapsodo que bebe do grego rapsōidós ‘recitador da Grecia antiga’.

Mariñeiros de Cangas, meus amigos,

meus irmáns e salitre e sol e chuva.

Profecía do mar, 1966

Des ben pequeno Bernardino Graña viviu intensamente o mar, non só por ver a luz en Cangas, senón tamén polas propias circunstancias familiares, xa que os avós e o tío Emilio, persoa que inflúe nel de xeito particular, eran mariñeiros. Con este último saíu ao mar e aprendeu como era o oficio e a súa dureza. Por outra banda, os seus padriños (de Darbo) tiñan unha tasca onde paraban os traballadores do mar, e alí fixouse nos costumes destes cando volvían de faenar ou se tiñan que quedar en terra como amosa no poema “O gato da tasca mariñeira” de Profecía do mar:

Aquí non hai silencio porque hai homes

falan os homes falan

aquí non pasa o vento esa fantasma

os homes falan falan

e fórmase outro vento outro rebumbio.

Profecía do mar, 1966

Daquela, el coñeceu de modo exhaustivo como era o vivir mariñeiro, tanto cando se sae a navegar como cando se queda en terra. Mais deste modo tamén coñecía como se expresan os mariñeiros, dado que coñecía o seu léxico e a súa terminoloxía, en particular, o que se empregaba na península do Morrazo.

Pensamos que non lle ía ofender que dixésemos del que era un mareante. O Dicionario indica que se trata dun adxectivo de uso literario, aplicado ás persoas que traballan no mar ou que procesan a arte da navegación. Non  foi un mariñeiro, en sentido estrito, pero non temos dúbida ningunha de que o mar foi motivador da súa obra literaria. As voces mareante e mariñeiro, -a son termos creados por derivación. O primeiro sobre marear, verbo de uso literario que significa “navegar”. Mentres que mariñeiro toma como base mariño. Ambos os dous remiten como base de formación á palabra mar procedente do equivalente latino maris. Ao redor destas voces xorden outras próximas semanticamente, pero con certo grao de especialización no uso, que non permiten consideralas sinónimas plenas: é o caso de pescador, -a e pescatín, -ina que nomean as persoas que se dedican á pesca por afección e non a teñan como actividade profesional.

“Eu nacín entre contos, entre a fonética dos contos. A miña nai, cando eu estaba dentro dela, contábanlle contos, e eu oía e gozaba coa súa música, coas súas ondulacións sónicas, que eran sons da beiramar de Darbo-Cangas.”

Contos populares e Rosalía, discurso de ingreso na RAG, 2010

O propio Bernardino afirmou no discurso de ingreso na Academia que “...foron meténdome en contos antes dos contos, antes dos libros. Antes de contactar coa literatura escrita fun encantándome coa literatura oral. Tamén recordo aínda con entusiasmo o feitizo que me producía a percepción dalgunhas palabras emitidas pola miña avoa ou os meus padriños.” O autor do Morrazo valoraba a literatura popular como esencial para a transmisión de valores e, sobre todo, para a adquisición da lingua e o coñecemento da nosa cultura. O valor que lle outorgaba á literatura popular queda patente cando participa activamente na publicación dos Contos populares da provincia de Lugo (1963), onde foi o encargado de escolmar, ordenar e transcribir os relatos da edición dirixida e prologada por Ricardo Carbalho-Calero, director do colexio Fingoi, no que Graña facía prácticas.

Sostiña o poeta que os contos da literatura oral galega eran un produto creado maioritariamente polas mulleres de Galicia (lembremos a referencia á transmisión da súa nai e avoa) e sen moito do control eclesiástico que permitía que os relatos supuren certa ironía sobre os costumes dalgúns párrocos. A visión crítica aos estamentos de poder tamén a desenvolve nos seus escritos o propio autor de Cangas.

Por todo o indicado descubrimos un Bernardino creador (xa non só recolledor de contos populares) de literatura para a rapazada (conxunto, grupo ou concorrencia de rapaces), cuxa produción non é cativa, dado que asinou máis dunha vintena de títulos. O primeiro O león e o paxaro rebelde en 1969 e un dos últimos é Tragaxán e Tragadiño de 2016.

Outro termo que se lle pode aplicar é o de contador, aquela “persoa que conta ou narra historias, sucesos etc.”. Voz que nos remite a conto, que procede da latina computus e este do verbo computare ‘contar’, ‘calcular’. Algunhas das historias para as crianzas imaxinadas por Graña estaban en verso e isto facíanas axeitadas para seren usadas nas sesións de contacontos para animar á lectura. Os contacontos son as “persoas que len ou contan historias en voz alta para entreter o público”. A outra cara dos que inventan historias, pero non para entreter, máis ben todo o contrario, son os que chamamos os contiñeiros, contistas ou canfurneiros, persoas “amigas de armar ou inventar contos”, cando o vocábulo conto adopta a acepción de “cousa falsa ou rumor sen fundamento que se contan como certos, xeralmente con mala fe ou como escusa”.

Medre o mar e destrúa tanto muro

de indiferencia. Veñan novas curvas.

Abafemos as rectas frías, parvas,

tan iguais unhas a outras coma ovellas.

Non vexo Vigo nin Cangas, 1975

Dicía Ramón Lorenzo, o seu compañeiro en Brais Pintos, que Bernardino era inquedo e que iso provocou que tivese que ir dun lado para outro. Pero máis ben era un inconformista e, sobre todo, un voceiro crítico, que desde a súa escrita, esixía erradicar as inxustizas. Xosé Manuel Millán Otero di que Graña pertencente á Xeración do 57 e que a súa obra está encadrada na poesía social propia daquela altura, como podemos intuír en Profecía do mar Ademais incide en que no caso do cangués a súa orientación ético-ideolóxica nas temáticas non diminúe a calidade da obra artística. En Profecía do mar configúrase o mar como unha potencia purificadora fronte á miseria que representa a cidade, a mecanización e a uniformidade. En Non vexo Vigo nin Cangas continúase coa crítica, especialmente contra o comportamento gregario das multitudes, contra a perda da identidade individual, contra a violencia das guerras, o consumismo... de novo a cidade convértese no símbolo do capitalismo depredador. Logo, en Se o noso amor e os peixes Sar arriba andasen, obra de formas neotrobadoresca, o amor aparece como eixe fundamental da obra, pero do impulso amoroso tamén sae a denuncia da destrución do medio natural nos poemas “Escarnio contra asépticos e os seus desodorantes industriais” e “Escarnio contra os que nos manchan o mar con petróleo como o do desastre do Urquiola”.

Bernardino cos seus versos converteuse nun fustrigador, “aquela persoa que denuncia e critica sen reservas a corrupción, os vicios etc.” Esta voz é unha palabra derivada por sufixación do verbo fustrigar, que procede do latín tardío fustigare ‘dar paus’, xa que fustis significa ‘bastón’, ‘pau’ ou ‘anaco de madeira’. Do campo semántico deste verbo recoñecemos tamén estoutras voces censurar, reprender e amoestar. Polo que foi a súa vida e a súa escrita o autor de Cangas converteuse nun home combativo (“que está sempre disposto a defender os seus intereses ou ideas e a atacar as contrarias”). Adxectivo relacionado con combater, e onde as dúas palabras -combativo e combater- gardan relación co verbo do latín vulgar *combattĕre, que nos remite ao equivalente do latín clásico combattuĕre ‘loitar con’.

Vén o teu sol ergueito a min no ocaso,

cando outro sol redondo cae nos mares,

cando me rindo e caio nos teus brazos.

Himno Verde, 1992

A súa querenza ao mar de Cangas, ás súas xentes e a súa manifesta repulsión cara á industrialización desmedida e o urbanismo deshumanizado converte Bernardino Graña nun ecoloxista convencido, antes de que o movemento collese a forza e o predicamento dos que goza na actualidade. En Himno Verde (1992) amosa a súa vertente máis ecoloxista, aínda que foramos quen de intuíla xa na súa obra anterior. Este poemario convértese nun cántico ecolóxico e en defensa do noso medio natural. Nas dúas primeiras partes do libro o autor fai un exercicio laudatorio, mais na terceira volvemos atopar o home comprometido que denuncia os mares contaminados, o aire viciado, os incendios forestais e a deforestación...

“Ante incendios e aldeas caídas”

¡Que veña un orballo

que, engordiño, pinga,

sabio, penetrando,

e que lles penetre

dentro, na negrura,

fondo, na conciencia!

Himno Verde, 1992

A súa visión naturalista avoga pola defensa da natureza, dos seres vivos e do mar, en particular, defensa que xa se observaba desde o inicio da súa traxectoria literaria. No seu libro Profecía do mar (1966) atopamos xa a reivindicación ecoloxista e a rebelión contra a globalización como un dos eixes temáticos, que, naquela altura, eran considerados como unha modernidade ignota ata o momento. Desgraciadamente, as angurias premonitorias de Graña serían constatadas co desastre do Urquiola e a marea negra do Prestige posteriormente.

O termo ecoloxista, definido polo Dicionario como a “persoa, grupo ou asociación que defende ou fomenta a conservación da natureza e o equilibrio ecolóxico”, está relacionado coa vozecoloxía (ciencia que estuda as relacións que manteñen os seres vivos entre si e co medio en que viven), denominación neolóxica formada pola partícula eco- que significa ‘casa’ e procedente do grego, oiko- ao que se lle engade o elemento de formación -loxía, ‘tratado’ ou ‘ciencia’, que nos remite á voz grega -logía.

Ao redor das reivindicacións en defensa do medio natural xorde, na última década do século XX, un movemento literario inglés denominado ecopoetry, que podemos adaptar como ecopoesía, o cal enxalza a natureza; pero advirte dos problemas que a trastorna. Unha vez máis, Bernardino Graña é un precursor da ecopoesía.

¡Pitiriti piripenzón!,

¡ola, amiguiños!

Eu sonvos un gran mosquito

ou, mellor dito:

sínfano son.

Chámanme o sínfano Sinfarainín,

fillo de Sinfunga e de Sinfainón.

Sinfarainín contra don perfeuto, 1975

Despois do golpe de Estado do 1936 e durante a ditadura de Francisco Franco prohibiuse empregar a lingua galega en todos os ámbitos da vida, agás o doméstico. Unha das consecuencias disto foi que a produción e publicación de teatro en galego fose inexistente ata a fundación da editorial Galaxia a comezos dos anos cincuenta do século pasado. Nesta editora precisamente foi onde Bernardino Graña comeza a publicar a súa obra dramática, trátase de Vinte mil pesos crime en 1962. Obra que pretende batallar contra a opresión do franquismo, pero lonxe de resultar panfletaria, a súa calidade estilística faina estar ao nivel do teatro europeo que se escribía naquela altura. A partir de aquí continuará a escribir teatro, se ben o seu elenco non foi moi amplo, combinou textos para adultos (Sinfarín contra don Perfeuto, en 1975 e Os burros que comen ouro nunca cabalos serán, en1992) cos creados ex professo para a rapazada.

A obra dramática de Graña caracterízase pola sinxeleza, pola reivindicación do popular, e pola denuncia social. Onde prevalece a superioridade moral do pobo respecto ao poder, a dignidade das clases populares fronte ao capitalismo. Defende un locus amoenus que está sendo esnaquizado pola modernidade que non o respecta e que destrúe todo o tradicional. Todo este universo temático está escrito con sinxeleza e con metros populares que sexan accesibles aos máis pequenos e tinguido de humor e certa ironía. O seu labor no eido da dramaturxia non cesará ata 2010, ano en que publica a farsa para nenos Larpancia saborosa do lobo e da raposa, a última peza teatral publicada polo autor.

Daquela Bernardino Graña, o poeta do mar e do amar, tamén é un espléndido dramaturgo, a persoa encargada de escribir o texto dramático. Así coma a dramaturxia sería a actividade necesaria para que este texto se converta nun espectáculo teatral. Ambos os dous vocábulos lévannos aos equivalentes gregos dramatourgós e dramatourgía que se relacionaban co drâma, a ‘acción teatral’. Na lingua actual, o substantivo drama corresponde ao significado ‘obra de teatro seria, cunha acción tráxica’ ou tamén se refire ao ‘xénero literario’; pero, en cambio, o substantivo teatro fai referencia ás ‘obras dramáticas’; mais tamén á ‘arte de representar obras teatrais’ e ao ‘edificio onde estas se presentan’. A orixe desta voz atopámola no latín theātrum, e este bebe no grego théatron, derivado, á súa vez, de theâsthai 'mirar'.