Despois do silencio imposto pola guerra civil, Pura Vázquez vai ser a primeira muller que publique, no tempo da ditadura franquista, un libro de poemas completo no noso idioma. A obra leva por título Íntimas e sae do prelo en 1947, na etapa en que comeza a revivir a edición en galego, logo da “longa noite” que arribou no ano 36. Xa neste libro, como tamén noutros poemas anteriores que se deran a coñecer en diferentes medios e revistas, Pura manifesta a súa admiración non disimulada por Rosalía. A muller que recupera o galego para o uso literario en pleno XIX, encabezando o rexurdimento da nosa literatura contemporánea, funciona como referente do discurso poético ‘en feminino’ para as autoras conscientes de pertenceren a unha matria das letras.

Nos poemas que Pura lle dedica expresamente, Rosalía aparece identificada coas flores, quizais polo xogo léxico co seu propio nome e tamén porque a flor acolle, na poesía de Vázquez, unha simboloxía positiva, relacionada coa dozura, a luminosidade e a enerxía vital. Como mostra, os versos que reproducimos a continuación, tirados do poema “Rosalía de nós”, do libro homenaxe Daquelas que cantan… Rosalía na palabra de once escritoras galegas (o volume, editado en 1997, inclúe a gravación do poema na voz da propia Pura Vázquez e tamén unha versión musicada a cargo de Rodrigo Romaní):

O arbusto da roseira chámase deste xeito por derivación, a partir do nome da súa flor, a rosa, que se vén nomeando de mesma maneira desde o latín, en alusión á súa cor máis característica, vermella moi clara. Para a taxonomía vexetal, a nomenclatura parte igualmente do latín científico, de xeito que pertencen ao xénero Rosa os arbustos da familia das rosáceas. Tal e como se define no Dicionario, os membros desta familia caracterízanse por presentar follas dentadas xeralmente alternas e flores normalmente de cinco pétalos con numerosos estames unidos á base. Ademais, a flor da roseira destaca polo seu agradable aroma. Así mesmo, o adxectivo rosáceo (rosaceus en latín) úsase, nun rexistro culto, como sinónimo de rosado, isto é, de cor semellante á da rosa.

Completa a familia léxica o verbo rosear, que significa ‘botar flores’, xa que “rosa” pode empregarse para denominar, por extensión, calquera tipo de flor.

Aínda que a súa posición como muller escritora, con autonomía profesional e independente, era singular na época, Pura Vázquez en ningún momento consentiu situarse nas marxes do sistema cultural e literario senón que, ben polo contrario, mantivo un contacto fluído e permanente con intelectuais e persoeiros do seu tempo (Celso Emilio, Ramón Piñeiro, Fernández del Riego, Pablo Neruda, Fidel Castro, entre moitos outros). O propio Otero Pedrayo, de quen foi primeiro alumna e máis tarde amiga, valorou a súa vocación literaria e animouna a publicar.

Alén do trato persoal, Pura enxalzou nos seus poemas, por medio de dedicatorias e citas, o papel dos escritores e escritoras que a precederon, sostendo coa súa palabra poética o edificio da nosa literatura. Son os trobeiros galegos, sementadores da beleza, aos que lles dedica o poema homónimo incluído en O Desacougo (1971) do que a continuación reproducimos as estrofas iniciais:

Cómpre non confundir as palabras “trobeiro” e “trobador” pois aínda que existe entre delas unha relación evidente, cada unha ten un valor específico e serven para nomear figuras diferentes. O segundo, o trobador, defínese no Dicionario como “poeta da Idade Media europea, a partir do século XII, que creaba composicións literarias e musicais en lingua romance destinadas a ser cantadas principalmente polos xograres”. Especificamente, o termo nomeaba os trobadours occitanos, que compuñan os seus versos en langue d’oc, o conxunto de dialectos falados no mediodía francés. Porén, para trobeiro, lemos no Dicionario a seguinte definición: “poeta medieval do norte de Francia”. Os dous nomes derivan de trobar que é “compor ou cantar trobas” e unha troba é unha “composición poética destinada a ser cantada”, sinónimo de cantiga (ou cántiga).

No romance, “troba” é regresivo de “trobar” e este verbo nace da sonorización do tropare latino vulgar, que á súa vez xorde por aférese do clásico contropare. Para a xente do Lacio, o verbo contiña o significado de ‘falar figuradamente, facendo comparacións’. A partir dese sentido etimolóxico, xorde o valor semántico das linguas neolatinas, dado que a linguaxe poética é o medio para a expresión inédita da realidade, logo de sometela a diversos procesos de mimese e simbolización, como a metáfora ou a comparación. Ata o galego, troba, trobar, trobeiro e trobador chegan a través do provenzal, no tempo en que se anosan os modelos da poesía occitana dando lugar ao tesouro lírico medieval galego-portugués.

O desacougo é o título dunha das obras imprescindibles de Pura Vázquez, publicada en 1971. Nunha recensión desta obra, Luz Pozo Garza chegou a afirmar que ninguén como Pura soubo analizar e escribir poeticamente a inquedanza do espírito. Neste sentido, a poeta asume o ton existencialista que ía marcar a escrita literaria nos anos 50, a nivel europeo nos referentes de Sartre, Camus, Heidegger e Kierkegaard, e na nosa poesía a través dos membros da chamada Escola da Tebra.

Lendo nesta clave a propia biografía da autora, convén lembrar as múltiples viaxes que Pura realizou ao longo da súa vida: viviu en Madrid, Segovia e mesmo en dúas ocasións cruzou o charco para se mudar a Caracas, onde residiu por varios anos. Parece que esas mudanzas frecuentes lle proporcionaban unha liberdade que ansiaba, mais, ao tempo, enchíana de nostalxia pola súa terra nai, facéndolle imposible acadar a satisfacción plena e a calma interior. Dito nas palabras de Pura:

Desacougo é un antónimo que se constrúe empregando o prefixo des- sobre o substantivo que se nega, acougo, consonte un procedemento morfolóxico recorrente en palabras de valor negativo ou signo contrario. Por súa vez, acougo, que é o mesmo ca calma, sosego ou tranquilidade, xorde como derivado do verbo acougar (en negativo, desacougar), que os especialistas interpretan como unha evolución do latino accubare (a través dunha variante tardía ou vulgar, *accubicare). O significado do verbo patrimonial cadra co que tiña o étimo proposto: na lingua de orixe, accubare expresaba o valor de ‘estar deitado sobre unha cama’, polo que ben podía identificarse coas sensacións de ‘estar en calma’ ou ‘en repouso’ e desde aí chegar finalmente ás acepcións que se lle atribúen hoxe en día: “permanecer tranquilo, ter acougo ou sosego” e mais “deixar de traballar ou de andar dun lado para outro”.

En sentido positivo, acougo é unha palabra que se documenta con bastante frecuencia na lingua moderna, xa desde os primeiros textos;  a ocorrencia do antónimo é relativamente máis escasa, ben que a súa presenza na escrita é progresiva, aumenta nas últimas décadas. Rexístranse, en porcentaxe moito menor, as variantes acouganza e desacouganza, que poden considerarse máis ben propias da lingua literaria, usadas por determinados autores, como Fole, Dieste ou o poeta rianxeiro Manuel Antonio, a quen pertencen estes versos: “Veu no vento unha voce / unha voce fuxitiva veu ca desacouganza / anónima e pensativa”(Con anacos d’o meu interior, 1922)

Alén de escritora, Pura Vázquez foi mestra de educación infantil, tanto na Península coma tamén nos anos que pasou na emigración americana. Da súa vocación e querenza polos nenos, deixou cumprida mostra nun lote de poemas dirixidos ao público infantil, enchidos de recorrencias, estruturas paralelas, típicas das cancións para nenos, e mais xogos de fonosimbolismo. En canto aos motivos, poboan estes poemas os elementos naturais, que teñen unha importancia decisiva no conxunto da súa obra; en particular, son recorrentes as alusións aos paxaros, tanto de maneira xenérica coma tamén citando diversas especies. Podemos velo no poema “Festa na nogueira” do libro Oriolos neneiros, 1975:

No título desta obra, Pura emprega unha variante con redución do ditongo inicial da forma que se elixiu para o estándar, ouriolo, e da que nos dicionarios históricos aparecen recollidas varias outras alternativas: oureol, oureolo, oriol e mesmo oubión. Alén destes, para esta pequena ave, que nos visita en abril e queda con nós deica finais de agosto ou primeiros de setembro, existen moitos outros nome, que poden aludir, entre outros, á súa dieta (papafigo) ou ao seu aspecto (vichelocrego, debido a que, nos machos, a cor negra característica nas ás e no rabo, en contraste co branco do peteiro, recorda a sotana coa alba que visten os curas fóra do rito).

Tamén pola cor da plumaxe se explica a denominación de ouriolo (forma común correspondente ao nome científico Oriolus oriolus), pois partiría do étimo latino aureolu, ‘dourado’, en alusión, neste caso, á intensa cor amarela, na cabeza, o lombo e o ventre, pola que destacan os machos.

Eladio Rodríguez localiza en Moraña a forma nicolao, onde se lle colle prestado o nome ao santo. Sobre este, Ferro Ruibal fálanos de dous, o san Nicolao de Bari e mais o predicador san Nicolao de Tolentino; o primeiro aparece tradicionalmente representado coa vestimenta típica dun bispo, en tanto que nas figuracións do segundo pode verse que leva posto o manto negro dos eremitas; de calquera xeito, este paramentos acáenlle ben ao aspecto do paxaro.

Por último, no Dicionario figura o sinónimo milleiro, que o máis probable é que se trate dunha referencia, na liña que vimos de comentar, á típica cor dourada do millo.

Lembramos ata agora a Pura Vázquez como autora de textos, en verso e en prosa, pero queda por comentar unha faceta dela que quizais é algo menos coñecida; trátase da súa actividade como compositora de pezas musicais, que comezou en Madrid, á volta da súa primeira estadía en terras americanas; varias da súas pezas foron interpretadas daquela en certames e festivais. Esta afección pola música de Pura quedou tamén manifesta no libro de poemas A música dos tempos, 2002, onde reflexiona sobre a relación entre as dúas artes.

En relación con isto, non convén esquecer que varios dos poemas de Pura foron adaptados para ser interpretados con acompañamento musical; foi o caso das versións feitas por Suso Vaamonde, reeditadas nun libro-cd en 2017, o mesmo ano en que tamén se representan, como concertos didácticos, no Teatro Rosalía de Castro da Hermandad Gallega de Venezuela, en Caracas. Precisamente, un deses poemas musicados é “Picariño” (poema infantil incluído en Oriolos neneiros), do que a seguir reproducimos un fragmento:

A voz pícaro foi a escollida polo profesor John Rutherford, membro de honra da Academia, cando lle solicitamos que escribise para o Portal a súa Palabra Asinada. No texto -que podes ler completo nesta ligazón-, afirma o especialista británico que pícaro “se usa hoxe en día cos sentidos de ‘neno’ e ‘fillo’ nunha área que se corresponde cunha exactitude asombrosa coa antiga Provincia de Mondoñedo”. Este territorio, unha das sete provincias en que estivo dividido o reino de Galicia na idade moderna, ata 1833, tiña por lindes: ao oeste, a provincia de Betanzos e, ao leste, o principado de Asturias. Polo norte, o límite púñao o mar Cantábrico, en tanto que, ao sur, a fronteira marcaba o inicio da provincia de Lugo. Nestas coordenadas xustas, quedaba definido o territorio en que se asentou primeiramente o uso de pícaro por neno (cativo, meniño ou rapaz), e onde a día de hoxe se mantén como forma común na fala, aínda que, na literatura, poidamos atopalo entre os textos de autores non nativos desta zona, seguramente atraídos por este xiro singular e diferencial.

Das súas investigacións sobre a orixe da palabra, Rutherford conclúe que se trata dun préstamo do italiano, onde existe piccolo co significado de ‘pequeno’, pero tamén de ‘miserento’; desta segunda acepción, partiría probablemente o sentido que triunfou no século de ouro da narrativa castelá, co xénero da picaresca. Corominas, porén, cre que pícaro é unha voz xenuínamente hispánica, posiblemente derivada do verbo picar, xa que, entre os moitos labores destes nenos, que traballan a cambio de comida, estaban os de axudante de cociña ou picador de touros. Así mesmo, observa o etimoloxista catalán que do pícaro xurdiu a picardía, e que na forma desta palabra quizais se deixaría ver a pegada do francés Picardie, o topónimo da histórica rexión gala, localizada ao norte do actual París, e derivado dunha forma antiga, picard, que significaría ‘labrego’.

Dúas perdas de amor tivo que soportar Pura Vázquez; a primeira, a morte de seu mozo, Sindo, que morre defendendo a ideoloxía socialista na Batalla do Ebro. Moitos anos despois virá o pasamento de quen foi, xa na madurez,  o seu marido, a causa dunha longa enfermidade.

Dalgunha maneira, amor e morte van da man na súa biografía e na súa obra, aínda que a ausencia en Pura Vázquez non é apenas canto elexíaco senón que tamén se entende como distancia da terra e dos seres queridos, polas delongadas estadías da autora lonxe do país que a viu nacer e a familia. Estas ausencias exprésanse en palabras como “nostalxia”, “melancolía”, “morriña” ou máis especificamente “saudade”, que aparecen unha e outra vez entre os seus versos.
Estes versos pertencen ao poema “Elexía de ausencias”, incluído en Desmemoriado río, 1993

A palabra latina que está na orixe da nosa ausencia, absentia, trátase dun derivado nominal que  nace do participio de abesse, que os habitantes do Lacio empregaban co significado de ‘estar ausente’, como ben se deduce dos seus constituíntes morfolóxicos: ab-, ‘distanciamento’ e mais esse, ‘ser’. Como sucedeu moitas outra veces, no tránsito da lingua clásica ao romance, a secuencia de consoantes, -bs-, que pola dificultade articulatoria non era doada de manter na fala, mudan en -(a)us-, e nesa raíz agroman as máis das voces desta familia léxica: alén do substantivo indicado, o verbo, transitivo ou pronominal, ausentar, e mais o adxectivo ausente.

Pola contra, consérvase o grupo culto en absentismo, o “feito de ausentarse alguén habitualmente do traballo ou doutro lugar ao que se ten a obriga de acudir”. Para nós, o contrario da ausencia é a presenza, que tería unha orixe latina semellante, neste caso sobre o verbo praesse, literalmente ‘estar á fronte’.

Non é posible comprender o conxunto da obra de Pura Vázquez sen ter presente a figura da súa irmá Dora. As dúas mulleres mantiveron un estreito vínculo ao longo de toda a súa vida e mesmo escribiron a catro mans varios libros de poemas, en que se complementan sen fisuras os versos dunha e doutra.

Un dos testemuños escritos deste vínculo fraternal, é o libro de poemas Sempre irmá, que Pura dedica a Dora en 2002. É unha obra esencial, de pouco máis de trinta páxinas, concibida como unha especie de poema único e longo, onde se debulla a relación coa irmá, analizando o sentimento que as une, a través de pasaxes e recordos compartidos, de vivencias comúns. Escollemos este fragmento:

Irmá é o nome en feminino da persoa que é filla da mesma nai e o mesmo pai ca outra, respecto dela, aínda que só nalgunhas zonas se chama deste xeito; fundamentalmente, en Lugo, Ourense e no leste da Coruña e Pontevedra. Tamén din “irmá” na comarca de Ferrol, nas Mariñas e na Terra Cha, mentres que, no resto do país, a variante preferida é “irmán”, sen distinción co masculino (o / a irmán). Cando só un dos proxenitores é común, pódese especificar coa frase medio irmán ou media irmá.

O substantivo aparece no inicio mesmo do romance, como herdanza directa do latín germana (masculino germanus), empregado en orixe como adxectivo (frater germanus) para cualificar aqueles ‘que teñen a mesma raza’ –enténdase, ‘o mesmo sangue’–, por oposición ao frater affinis, que eran os emparentados por alianza, e mais ao frater adoptivus, por adopción. Na base de germanus está germen –para nós, xerme–, que á súa vez xorde do verbo genere, ‘crear’ ou ‘dar a luz’. Como quedou dito, nun primeiro momento, os romanos denominaban os irmáns cunha frase, frater germanus, pero co paso dos séculos, cada un dos compoñentes acolleu sentidos específicos e os usos especializáronse. O primeiro, frater, pasou a ser a denominación para o individuo que pertence a unha orde relixiosa, o noso frade. Por consecuencia, irmán e irmá consolidáronse como formas comúns fóra do ámbito eclesiástico. Con todo, a identidade semántica practicamente se mantivo para o caso de irmandade e fraternidade, que poden funcionar como sinónimos intercambiables en parte dos seus contextos de uso.