Malia que na súa orixe latina o verbo toller (tollere) utilizábase para falar de cousas moi distintas, desde ‘recoñecer ou criar un fillo’ ata ‘levar nun medio de transporte’, actualmente o máis habitual é empregalo como ‘deixar tolleito’ ou, se non falamos de persoas, ‘poñer en mal estado’ . Que unha merenda se derrame pode suceder por moitas razóns pero, se tivésemos que dicir algunha delas, seguro que ao último que nos ía a cabeza sería a unha inofensiva plantiña baixa de fermosas flores lilas.

Mais o nome co que popularmente se coñece a Merendera bulbocodium, e outras especies semellantes, pode entenderse se temos en conta a súa época de floración, xusto entre o final do verán e o comezo do outono, isto é, o momento en que os días comezan a facerse máis pequenos, as tardes rematan antes para deixarlle paso á noite, e por iso se facía menos necesaria para os campesiños e os xornaleiros a merenda, o que lles permitía aos seus patróns aforraren unha comida do día.

Non é necesario termos grandes dotes de adiviñación para supoñer que é o que a maioría de vós esperabades atopar detrás desta palabra. Mais xa podedes ir esquecendo achar neste comentario calquera referencia á versión feminina dos básicos no fondo de armario de Tarzán, porque do que imos tratar aquí non é outra cousa que de peixes. A sorpresa, ou decepción, non é tanta se lembramos que, tratándose da fauna mariña, non son poucos os casos de peixes e moluscos que cederon o seu nome para se referir popularmente ao que nunha linguaxe máis formal se chama vulva; para mostra un botón, ou neste caso, unha parrocha, unha necha ou unha crica.

O tapaconas escóitase na fala de moitos portos galegos pero non sempre se emprega para denominar o mesmo peixe: o que teñen en común as distintas especies que se chaman así é pertencer á familia dos pleuronéctidos, onde todos teñen o corpo planiño e de aí probablemente que dean en compararse cun testo ou tapadeira. Polo seu tamaño pequeno (entre 10 e 25 cm) e pola picardía, a analoxía pasou de tapa dunha pota a tapa de parte dianteira ou traseira (tapaconas, tapanechas, taparrabos, tapacús ou tapaalí). Outras variantes xogan cos verbos rapar, rascar ou raspar, en alusión ás espiñas superficiais na cabeza dalgunhas especies: rapapelos, rascona, rascón ou raspiso.

Con ese nome, no primeiro que calquera pensa se escoita falar do matabicho é nalgún tipo de matarratos ou nalgunha substancia velenosa, insecticida ou semellante que sirva para mandar a outro barrio a certos animais de difícil convivencia. Mais o certo é que cando falamos do matabicho estamos a referirnos a unha bebida de alta gradación que se toma cando non temos nada no bandullo máis ca fame.

O máis probable é que a expresión “matar o bicho” teña a súa orixe na antiga crenza popular de que cando se pasa moito tempo sen inxerir alimentos comezan a orixinarse no estómago uns parasitos misteriosos que só se poderían eliminar, ou cando menos adormecer, enviando algo de alcohol. Por disparatadas que poidan parecer hoxe este tipo de teorías, o certo é que antigamente tiveron certa vixencia e non exclusivamente no imaxinario popular: hai séculos, algúns médicos aseguraban que a dor de moas provocábana uns vermiños que roían as enxivas. Outros sostiñan que era bo comer pan con manteiga e allo para matar os cocos que supostamente habitaban as entrañas. A medicina avanzou co tempo e tamén “matar o bicho” estendeu o seu significado: primeiro a 'calmar a fame e a sede' e posteriormente  ao sentido abstracto de 'satisfacer algunha necesidade, arela, desexo ou curiosidade'. Así mesmo, tamén podemos escoitar a contraria “meter o bicho”, co sentido de 'provocarlle a alguén algún desexo ou afección'.

Se dicimos dun cativo que é o cerraportelos que ninguén pense que estamos a facer cábalas sobre o seu futuro profesional porque apreciamos nel dotes especiais para ocuparse dos ferrollos. O portelo ao que fai alusión esta palabra motivada metaforicamente é un moi distinto do que se emprega para pechar os pasos dos valados.

En galego existen moitísimas variantes para lle chamar ao último dos fillos, o mesmo que para o primoxénito temos tamén distintos e curiosos nomes (vinculeiro, morgado, amellorado etc). Algunhas destas formas fan referencia ao feito de que ese neno chega con moitos anos de diferenza con seus irmáns maiores (serodio, redrollo). Outras están relacionadas co trato que recibe este fillo (mimiño, o dos mimos, gangos), o seu tamaño (tirizó, rastreiro, anano ou rapelo, xa que en tempos este último fillo padecía frecuentemente raquitismo) ou o valor que tradicionalmente representaba para a familia na comunidade (reboutallo, o dos raspallos, escorrallos, restebeiro). A variante cerraportelos (o mesmo ca cerracancelas, tapaburatos, tapacaneiro ou tapaportas) pode entenderse fundamentalmente de dúas maneiras: nun sentido máis físico, como metáfora da vaxina, isto é, o portelo por onde os nenos pasan ao mundo; e tamén, nunha interpretación máis social, coma o que dá por rematado o “ciclo produtivo” da familia, que xa ten máis ca asegurada a continuidade e non está no tempo de criar máis. Pechacancelas tamén se emprega para chamarlle a quen adoita ser o último ou a última en voltar dunha festa. Xa se sabe, o último que pase que peche a porta.

Todos tivemos oportunidade de ver algunha vez, a través da televisión ou máis raramente en presenza, un deses actos oficiais nos que certos dignitarios ou membros da monarquía se dispoñen en fila para facilitar que unha serie de persoas lles biquen as mans en sinal de adhesión. Non buscamos a broma fácil pero tendo como referente ese acto, e o nome co que se coñece, que podemos esperar se nos falan dun pasamán?

Como é doado supoñer, a palabra ten pouco ou nada que ver con este sentido e o seu significado ten unha explicación etimolóxica no francés passement, que era un tecido de fíos mestos empregado como ornamento. Cómpre lembrar que, baixo a forma do plural, pasamáns, temos outra palabra cun significado totalmente distinto e que non ofrece engano: é “a barra que se pon ao longo dunha escaleira para apoiar as mans ao subir ou baixar” e fórmase por composición con pasar (passare) e man (manu).

Se a avoa te manda ao monte por lavacuncas pénsao dúas veces antes de facer calquera comentario sobre a súa saúde mental. Porque a lavacuncas non é unha nova versión especializada da lavalouza e moito menos se despacha nas tendas de electrodomésticos, senón que se trata do nome que se lle deu popularmente ao Chamaespartium tridentatum, o arbusto silvestre tamén coñecido como carqueixa.

Hai uns anos, a carqueixa era moi apreciada polas súas moitas utilidades: tiña propiedades curativas, era un bo esterco, e tamén ardía ben, polo que servía para quentar o forno ou acender o lume. Usábase así mesmo como alimento para o gando e mesmo para os cabalos. E ademais servía para limpar os potes de ferro e a mais a louza de pau, de onde lle vén o nome popular de lavacuncas.

Hoxe en día os candís non teñen practicamente outro uso ca o ornamental mais en tempos estas vistosiñas lámpadas de aceite eran o único xeito que tiñan nas casas para dar luz cando escurecía; e non só, porque tamén se empregaban nos templos, nos edificios públicos ou nos actos funerarios, por exemplo. Poderiamos pensar entón que o matacandís sería a persoa encargada de matar o lume da torcida cando deixaba de ser preciso, un responsable das lucernas, o mesmo ca o sereno vixiaba as rúas pola noite e tiña a chave dos portais para lles abrir aos veciños que chegaban tarde. Mais toda esta suposición bótase abaixo cando descubrimos que os matacandís se definen por teren un corpiño arredondado e mais un par de ás estreitiñas para voaren lixeiros.

Con este nome xenérico coñécense diferentes especies de bolboretas, que tamén se denominan avelaíñas ou velairiñas. O composto (do latín matare e mais candela, a través do mozárabe qandil) está motivado sen dúbida en que é costume destes insectos voar polas noites ao redor das luces prendidas, mesmo ata se queimaren.