Vin o Conde Orso, e a alma que perdeu
o corpo por rancor e por envexa,
como el dicía, non por crime seu: [...]
(Purgatorio, VI, 19-21)

Se hai unha verdadeira protagonista, intanxible, pero que enche as páxinas d’A divina comedia é a alma. As almas de figuras bíblicas, históricas ou mitolóxicas habitan o Inferno, Purgatorio e Paraíso por onde Dante deambula guiado por Virxilio e finalmente pola súa amada Beatriz. Os personaxes e lugares que se citan dan conta dun coñecemento enciclopédico no que o poeta resume o saber da época. Entre a morea de personalidades coñecidas podedes atopar a Cleopatra, Homero ou Platón, pero mentres revisades a obra para descubrir en que lugar os colocou Dante ímosvos falar un pouquiño da palabra alma.
O concepto de alma, presente xa nas culturas máis primitivas, foi obxecto de estudo de múltiples disciplinas como a teoloxía, filosofía, epistemoloxía, antropoloxía etc. Pero, que é a alma? Para os antigos a alma podía ser o alento, un sopro como a respiración, que, cando falta, fai que o individuo morra; noutros casos identificábase cunha especie de fogo, de calor vital que se apaga ao morrer; e outras veces era unha especie de sombra presentida entre soños. A idea da alma como sopro, hálito, era a máis común, e o étimo latino anima, do que deriva a palabra alma, tiña ese significado orixinalmente: a alma era o alento de vida. Estudos e debates filosóficos e relixiosos acabaron establecendo o dualismo entre corpo e alma, concepto aceptado pola relixión cristiá e que subxace nos versos de Dante.
A voz alma, como explicamos antes, procede do latín anima e é a forma maioritaria nos textos medievais. A forma culta latina ánima recuperouse máis tarde e o seu significado especializouse para se referir particularmente ás almas que están no purgatorio. A fraseoloxía tamén dá conta do abondoso uso da palabra ánima, que atopamos en locucións como peto das ánimas, que é como se lle chama a unha construción de cantaría situada nos camiños e encrucilladas na que se representan escenas do purgatorio e que ten na base un peto para as esmolas; ou na expresión vaia polas ánimas coa que manifestamos o noso pesar por algo.
Alén disto, de seguro que algunha vez oístes ou vistes escrita a forma ialma. Isto sucede nun rexistro máis informal da lingua cando a voz alma vai precedida doutra palabra rematada en vogal. Engádeselle unha vogal protética, neste caso un "i", para evitar así a cacofonía e facer máis doada a pronuncia. Como di un dos versos do canto segundo do Inferno, “ti tes a ialma de vileza presa”.
Mirade para canto dá unha palabra de catro letras!

E o guía dixo: «Eu son un que descendo

con este vivo chanzo a chanzo arreo

e pra amosarlle o inferno o estou facendo».

(Inferno, XXIX, 94-96)

De todos os mundos e submundos que Dante nos describe nos seus versos, o Inferno é sen dúbida o que máis referencias iconográficas e literarias xerou ao longo dos séculos, tamén nas nosas letras. A visión do inferno d’A divina comedia serviulle de inspiración a Curros Enríquez para escribir O divino sainete. Independentemente da intencionalidade última da obra de Curros, sobre o que a crítica literaria ten disparidade de opinións, do que non hai dúbida é de que os vagóns do tren -cos nomes dos setes pecados capitais- no que o poeta viaxa a Roma acompañado de Añón teñen un claro paralelismo coa estrutura do inferno de Dante.

Os nove aneis do inferno d’A divina comedia acollen as almas condenadas que reciben neles diferentes castigos en función dos pecados que cometeron en vida: luxuria, gula, traizón, avaricia, fraude, herexía... As descricións destes castigos aos que están sometidos os personaxes son tan detalladas e visuais que o horror do averno de Dante transcendeu a propia obra, e o seu epónimo deu lugar ao adxectivo dantesco, -a co que nos referimos a algo que nos arrepía ou provoca terror. De seguro que vos soan expresións como espectáculo dantesco, escena dantesca etc., cando queremos describir as imaxes dunha catástrofe.

O inferno, segundo a tradición cristiá, que é a que se reflicte na obra de Dante, é o lugar onde as almas pecadoras reciben o castigo eterno, pero o étimo da palabra é anterior á aparición do cristianismo. Procede do latín infĕrnum, que designaba a 'estancia dos deuses infernais'. Este substantivo derivaba á vez de infĕrus que tiña o significado de 'inferior, subterráneo'. Este matiz semántico fai que sexa unha asociación habitual relacionar a imaxe do inferno cun abismo profundo, o inframundo. En contextos literarios a palabra abismo pode ser sinónimo de inferno, pero se buscades voces máis requintadas para chamarlle, podedes empregar averno, báratro ou tártaro. Nestoutro Setestrelo dedicado ás palabras de uso literario falámosvos un pouquiño delas.

Cérbero ladra, fera cruel e estraña,

caninamente pola tripla gorxa

sobor da xente que acolá se baña.

(Inferno, VI, 13-15)

Como vimos de ver, o inferno non debe de ser o mellor lugar no que pasar unha tempada, moito menos se a estancia vai prolongarse ata o fin da eternidade. Normalmente é bastante complicado conseguir billetes de volta con tantísima antelación pero, por se acaso alguén pretendía escapar a pé, Hades, o rei do inframundo, tivo a idea de poñer un cánido a controlar que ninguén fose meterse por onde non debía. Descoñecemos se había un cartel de «ollo ao can» na entrada do inferno, pero si sabemos que o animal contaba con tres cabezas e que respondía ao nome de Cérbero, en grego Kérberos.

A pesar do fondo contido cristián d’A divina comedia, Dante non renunciou a incluír elementos doutras mitoloxías, especialmente a grega, para construír o seu emblemático poema. Entre eles aparece, por exemplo, Caronte, o barqueiro máis funesto, que transportaba as almas dos mortos polo río Aqueronte camiño do inferno -o Hades grego-. Porén, nós escollemos a figura do can pola repercusión na lingua do seu nome.

Cérbero, na nosa lingua, acabou por adquirir novos usos a partir do sentido de ‘gardián’. Deste xeito, podemos empregar este termo para referírmonos á garda de seguridade que custodia a caixa forte dun banco ou ao porteiro da discoteca que che di que non, que con esas zapatillas non podes entrar (‘gardián ou porteiro severo e intratable’), pero tamén a ese porteiro ou porteira que salva a selección de ser eliminada nos penaltis (‘porteiro ou gardameta dun equipo deportivo’). Estes mesmos usos da palabra téñeno tamén o portugués, e o castelán, aínda que nesta última lingua utilizan a palabra composta polo nome propio e o termo can: cancerbero.

Baixei do anel primeiro pró segundo,

que menos sitio e máis tormento cinxe,

tanto que fai laiar o seu circundo.

(Inferno, V, 1-3)

Aínda que seguramente o termo que máis éxito tivo para nomear os distintos niveis do inferno de Dante sexa círculo, para a tradución galega d’A divina comedia Darío Xohán Cabana optou por estoutra palabra, anel, igualmente axeitada para este caso. Como "cada un dos segmentos en que está dividido o corpo dos artrópodos e dalgúns vermes", os andares circulares en que se estrutura o averno dantesco vannos amosando os distintos pecados ao longo da obra.

Este termo, anel, pode empregarse para distintos tipos de elementos con forma de circunferencia a partir do seu significado latino, ‘anel pequeno’, xa que anellus era o diminutivo do termo máis xeral anulus, ‘anel’, do cal acabou por derivar o noso anular, palabra que designa o dedo en que tradicionalmente se leva este complemento ou xoia. Porén, o diminutivo gozaría de máis éxito, deixando outros termos na nosa lingua, coma o taxon anélidos, que fai referencia ao tipo de animais invertebrados con corpo dividido en aneis, ou a quizais máis sorprendente elo.

A palabra elo ("cada un dos aros que forman unha cadea" e, por extensión, "cada un dos elementos relacionados entre si que serven para dar orixe ou explicar algo") é outra evolución distinta do anellus latino presente tanto en galego coma en portugués. E, en certo modo, na obra de Dante, Virxilio vainos guiando, coma se fosen elos dunha cadea, polos aneis, ou círculos, do seu hoxe universal inferno.

Xa podes xulgar ben aqueles que antes

eu che acusei e mais os seus pecados,

que de todo mal voso son causantes.

(Paraíso, VI, 97-99)

Os aneis do inferno, como acabamos de ver, describen diferentes pecados do cristianismo: luxuria, gula, avaricia, ira, preguiza, herexía, violencia, fraude e traizón van servirlle a Dante para caracterizar o averno ao longo dos seus versos. Setecentos anos despois da súa morte, seguimos a empregar a palabra pecado para falarmos de calquera acción que contraveña os preceptos relixiosos, pero tamén para referírmonos a calquera "acción incorrecta, censurable ou desacertada", co cal, en realidade, non facemos máis que conservar o amplo significado orixinal latino: pecado orixínase como participio do verbo peccare, que significaba ‘faltar’ ou ‘fallar’.

Aínda así, ao longo da historia presentou usos e resultados diversos. Volvamos por un momento do século XIII italiano ao galego e fixémonos nas nosas cantigas e nos usos que se poden atopar desta palabra na nosa lírica medieval. Por un lado, pecado aparece empregado co valor de ‘infortunio ou castigo’, pero tamén na locución mal pecado, que significaba ‘infelizmente’, e que deu no galego moderno nun adxectivo ben coñecido: malpocado, "que vive ou se atopa nunha situación de coita ou desgraza, vítima da sorte adversa".

De pecado tamén deriva, obviamente, o termo que designa o home que peca: pecador. E a muller? Claro está que hoxe en día o termo é pecadora, mais en textos galegos da Idade Media chegan a rexistrarse tanto a forma invariable pecador —tal e como acontecía con senhor e pastor— como a irregular pecadriz —nas Cantigas de Santa María: Sennor, os pecados non cates que fiz/assí como faz mollér mui pecadriz—.

Outro adxectivo relacionado, pecaminoso, -a, ten unha orixe algo diferente, pois deriva da forma coa que se refería ao pecado no latín eclesiástico: peccāmen.

Vencéndome co lume dun sorriso,
ela faloume: «Vólvete e atende:
non só nos ollos meus hai paraíso.»
(Paraíso, XVIII, 19-21)

Logo de nos levar polos aneis do inferno e de nos amosar o purgatorio, a obra de Dante centra a súa terceira parte no paraíso, o destino que toda alma cristiá procura ao longo da súa vida terreal. O paraíso, que era, nun primeiro momento, o lugar onde Deus creou a Adán e a Eva, pasa a designar, en oposición ao inferno e mais ao purgatorio, o ceo, o lugar onde viaxan as almas. Pero estes dous sinónimos non teñen nada que ver na súa orixe.
Por unha banda, paraíso é unha palabra cuxa orixe debemos rastrexar no persa antigo: pairidaēza significaba 'cercado circular', e aplicábase, naquela altura, aos xardíns reais. Posteriormente, a palabra pasaría polo grego parádeisos e polo latín tardío paradīsus, e nestas linguas adquiriría o valor bíblico que hoxe coñecemos. Dela deriva o adxectivo paradisíaco e mais a locución paraíso fiscal, que se refire a aquel "país cunha lexislación fiscal favorable"; coma quen di, o lugar onde os cartiños están libres de todo pecado.
Polo outro lado, ceo parte dun significado orixinal máis físico e totalmente distinto ("espazo que se estende por riba das nosas cabezas, onde vemos os astros") para adquirir outro máis relixioso "morada de Deus, os anxos e os santos". O étimo latino, neste caso, é caelum, e del podemos rexistrar a evolución patrimonial de ceo, pero tamén a semiculta nos adxectivos celeste e celestial. Ollo!, mentres celeste ten un significado máis xeral, celestial é o adxectivo propio da acepción relixiosa, o "relativo ao lugar onde habita Deus e mais o santos", polo que non son case nunca intercambiables. Nin sequera para os seareiros do Celta.

Es o meu mestre e es o meu autor;

es ti tan só de quen eu collo e preo

o belo estilo que me fixo honor.

(Inferno, I, 85-87)

A Divina Comedia é unha obra na que se nos conta unha viaxe polo universo non terreal e, como calquera viaxe, necesita un guía. Para esta función conta Dante coa valiosa axuda do poeta clásico Virxilio, célebre sobre todo por escribir a Eneida, que o guiará polo Inferno e o Purgatorio ata chegar ao Paraíso. Nesta última estancia agárdao a súa amada Beatriz, musa inspiradora da outra grande obra do autor, a Vida nova, na que conta a historia do seu amor, un amor que vai máis alá da vida mundana.

Entre os dous poetas, mestre e pupilo, establécese ao longo dos versos un intercambio dialogado de preguntas e respostas. Dante pregúntalle polo que ve, escoita, polos lugares polos que pasan... e Virxilio contéstalle cunha explicación, que é o que fan os mestres, que son os que teñen todas as respostas, non si?

O significado primeiro de mestre, -a refírese á persoa que ensina, que dá respostas, porque ten os coñecementos suficientes para facelo, e este é o papel de Virxilio na obra de Dante, pero máis alá deste significado hai outro que ben se pode aplicar tamén ao poeta latino, e que tamén recolle o dicionario. Estoutra acepción refírese ao mestre como a "persoa que alcanzou un grao moi alto de perfección na actividade que realiza", e para Dante este mestre é o seu admirado poeta Virxilio. Da palabra latina magĭster deriva a voz mestre, –a. Pero esta raíz resultou ser moi produtiva na nosa lingua e, amais da palabra mestre, temos outras derivadas como amestrar, contramestre, mestrado, mestría etc., e por outra banda as voces máis cultas e próximas ao latín como maxisterio, maxistral, maxistrado, maxistratura etc.

É unha mágoa que, despois de todo o periplo polo Inferno e o Purgatorio, o pobre Virxilio quedase nas portas do Paraíso, pero se investigades un pouco saberedes o porqué.