Darío Xohán Cabana dicía que chegara á literatura como unha vocación que nacera da súa conciencia patriótica. El quería participar nese mundo propio, o do galego, que comezara con Rosalía de Castro e os demais autores do Rexurdimento onde a lingua e o seu cultivo se convertera no identificador do pobo galego. Declara que unha das súas obsesións son a patria, o pobo e a vida en sociedade. Sábese que gustou da política –na que militou–, e loita polos seus propósitos. El mesmo recoñece que nos seus escritos sempre se pode atopar un pouso reivindicativo dos ideais que defende. Quizais non hai nada de casual no título Patria do mar (1989), premiado co premio Celso Emilio Ferreiro que lle concedía o concello de Santiago de Compostela pola súa esmerada feitura. Nin en que en Cabalgada na brétema conteña un poema onde un mascato sobrevoa o seu país para recoñecelo, ou que no poema O MUNDO chámase carballo, onde o carballo é o símbolo do arraigo á terra.

Daquela non é un despropósito definilo coma un patriota. Se nos guiamos polo Dicionario, acáelle ben a definición: “persoa que ama e serve a súa patria”. Sen dúbida ningunha amou e serviu a súa patria ata o último día.

O substantivo patriota é unha palabra derivada mediante sufixación que toma como base o nome “patria”, procedente do latín patria ‘o país natal’. O que son as casualidades, segundo Joan Corominas o termo “patria” é un cultismo latino que foi empregado, por primeira vez antes que noutros romances, no italiano polo propio Dante, de quen foi tradutor ao galego Darío Xohán Cabana. Encantadora casualidade!

Darío Xohán Cabana tivo ao longo da súa vida laboral diversos oficios. Unha das súas etapas vitais que máis o marcou está vinculada coa cidade de Vigo e coa Editorial Castrelos, onde traballou con Xosé María Álvarez Blázquez. Para Darío converteuse nun segundo mestre, á par de Manuel María e Ferrín, a quen tamén coñeceu naquela altura. Álvarez Blázquez volveu de Oviedo en 1967 e instalouse en Vigo, onde comezou a editar libros, cos seus irmáns, exclusivamente en galego en Edicións Castrelos. Creou unha colección de baixo custo, O Moucho, coa que fixo posible que os textos en galego fosen accesibles ao gran público. O autor chairego, entre 1971 e 1975, ademais de aprender os segredos da edición canda el, foi vendedor destes volumes polas feiras a bordo dun utilitario, o que lle permitiu coñecer á perfección os lectores e saber das súas preferencias.

Manuel Bragado, director de Xerais durante máis de dúas décadas, fala de Darío como pioneiro da edición en Galicia e descríbeo como un editor rigoroso no traballo e cun profundo respecto pola palabra. Se un dos seus primeiros traballos foi o de editor-vendedor de libros, a última ocupación tamén está vinculada coa edición de libros, xa que sería coordinador de publicacións do Concello de Lugo ata a súa xubilación. Alí foi quen de amosar todo o coñecemento adquirido como editor.

A palabra editor, -a como substantivo vén do latín editore que significaba ‘que xera’, ‘autor’ ou ‘fundador’, e que procedía do verbo edere (‘sacar para fóra’). Antigamente empregábase para nomear a persoa que financiaba xogos públicos, e crese que de aí procede o uso actual, xa que era o editor quen pagaba e distribuía a edición dun libro, ademais de ser o erudito que corrixía o texto.

Darío Xohán Cabana era fillo de labregos galegos republicanos de profundas conviccións políticas e culturais que el fixo súas e reivindicou toda a vida. Grazas a eles prendeu no neno o amor á literatura porque naquela casa había máis libros ca na do cura. Desde Roás marchou á cidade de Lugo para estudar bacharelato, pero non continuou polos camiños do ensino universitario. Tomou como mestre en poesía o propio Manuel María co que contactou e trabou amizade sendo case un poeta adolescente. Logo, grazas ao seu traballo na Editorial Castrelos, principiou unha profunda relación con Xosé María Álvarez Blázquez, ao que consideraba o seu segundo mestre, e do que dixo que lle serviu de universidade e exemplo. Da época desenvolvida na ría de Vigo data o comezo da súa amizade con Xosé Luís Méndez Ferrín, ao que define como dos meus grandes mestres na literatura e na vida, e que pasaría a ser un dos grandes guieiros da súa vida.

Darío foi en gran medida un home autodidacta, que se fixo a si mesmo. A súa curiosidade e a súa ansia de saber convertérono nun especialista en todo aquilo que desenvolveu ao longo da súa vida: a poesía, a narración, a tradución, a edición e o amor polo léxico.

O adxectivo autodidacta acáelle, a medias, porque non cabe dúbida ningunha que foi unha persoa que se educou a si mesma; pero si tivo mestres como el mesmo indicaba. A palabra autodidacta procede do francés autodidacte, de significado semellante, e que procede do grego autodídaktos, que é unha formación mediante o prefixo auto- que significa ‘propio’ ou ‘por un mesmo’; e didáskos, que é ‘ensinar’. Da mesma familia temos no galego outras palabras, como didáctica ou didactismo.

Os inicios como escritor de Darío Xohán Cabana foron na poesía, cando era aínda un mozo moi novo. De feito, os seus primeiros versos dátanse en 1967, no instituto, onde asiste a clases de lingua e literatura galegas impartidas fóra do horario escolar con Xesús Alonso Montero. En 1969, reúnese en Monforte de Lemos con Manuel María, o seu referente poético, ao que lle solicita que o tutele e quen acaba exercendo de irmán maior. Comeza axiña a recibir premios poéticos. O seu primeiro libro foi editado por el mesmo baixo o título Verbas a un irmao en 1970. Durante moito tempo a produción literaria foi exclusiva en verso, e chegou a ter nos andeis da librería 17 volumes.

A súa poesía bota man dos metros clásicos, cunha mestría soberbia na escolla das palabras, do verso, da composición estética e rítmica, en particular do soneto, porque aseguraba que o axudaba a non despistarse, a concentrarse. Para o autor era unha forma estrófica das máis perfectas. Dicía que se encontraba libre nel, porque tiña unhas cancelas que o alertaban de non se dispersar. Proba do indicado é a consideración pola crítica coma un poeta senlleiro cun universo propio onde aposta polo formalismo e a contención clasicista, claramente influído polo dolce stil nuovo dos poetas italianos, mais tamén pola poesía de Ausias March e a lírica medieval galegoportuguesa.

O adxectivo clásico, -a é unha palabra que vén do latín classicus, -a, -um, que na lingua de Roma significaba ‘o que pertence a unha clase cidadá máis alta’. Designaba os cidadáns non proletarios, pero xa Quintiliano llelo aplicou tamén aos escritores. E desde alí ata nós. Vocábulos que se relacionan con este concepto son clasicista e clasicismo.

A obra como narrador de Darío Xohán Cabana coñecémola a partir de 1989 (aínda que hai un relato anterior, Memoria dunha aldea, do 1973), cando sae do prelo Galván en Saor, co que obtén o premio Xerais e que se converte nun best-séller da literatura galega. Esta novela é o comezo dunha serie de textos onde o fío condutor é o tema medieval e o uso do elemento fantástico. En Galván desenvolve o tema artúrico, a materia de Bretaña, desde unha óptica moderna e localizándoo en Galicia, en Saor, que non é máis que a súa propia aldea, Roás. Un texto coidadosamente escrito que atrapa o lector desde o comezo. Non se pode ocultar a influencia da obra de Álvaro Cunqueiro Merlín e familia. Tampouco debemos esquecer o Darío Xohán Cabana ensaísta e divulgador, entre outras, da obra do autor de Mondoñedo. El declarábase un obseso da historia do país. De aí que atopemos na súa traxectoria outro título coma Morte de rei, onde o autor dá noticia da vida de don García, primeiro rei de Galicia e contemporáneo do Cid. O escritor nestas novelas dános a súa visión da historia de Galicia desde os reinos suevos ata a fin da Idade Media.

De aí que nos atrevamos a cualificar o chairego como medievalista, que é o “especialista no período medieval”. Termo derivado sobre o adxectivo medieval “pertencente á Idade Media, propio desta época”. Este vocábulo créase sobre medievo, sinónimo da denominación da etapa histórica, Idade Media, período a continuación da Idade Antiga, que vai desde a caída do Imperio Romano de Occidente (476) ata a caída de Constantinopla (1453) ou o descubrimento de América (1492), segundo os autores. Sobre esta palabra xorde tamén medievalismo.

Unha das facetas que cultivou de xeito excelente foi a tradución. Darío aseguraba que de toda a súa obra publicada do que máis orgulloso se sentía era das súas traducións. Como voraz lector desde moi neno, leu os textos de Verne e de Dumas. Recorda que a súa primeira lectura, iso si, en castelán, foi Os tres mosqueteiros. Sendo adulto comprendeu que as galegas e os galegos tiñamos o dereito a acceder ás literaturas doutras linguas desde a nosa e non desde unha interposta.

Por iso, a partir de 1984 comezou a dedicarse á tradución, principiou cos poetas clásicos, primeiro achegouse aos italianos Petrarca ou Dante. Fíxoo respectando de xeito rigoroso a métrica e a rima dos orixinais que fai máis dificultoso o traballo do tradutor e que xustifican plenamente que as versións galegas de Darío fosen premiadas. A Divina Comedia recibiu o Premio Otero Pedrayo en Galicia; e logo, o propio Concello de Florencia concedeulle a Medalla de Ouro pola calidade e fidelidade da súa versión, que moito gabou Giuseppe Tavani. Posteriormente resultou premiada a tradución Vida nova de Dante, co Ramón Cabanillas. Tamén traduciu poemas franceses e cataláns.

Ten dito que se el foi tradutor foi grazas a Xosé María Álvarez Blázquez que lle amosara libros estraños descoñecidos para el na súa editorial, Edicións Castrelos. Indica que del aprendeu a ter a virtude da pacencia, a propia dos eruditos e a necesaria para traducir textos universais con rigorosidade. Álvarez Blázquez mostroulle obras que o enfeitizaron tanto que creu que aquilo debía ser compartido na nosa lingua. Por iso, facía alarde das súas traducións, que as consideraba máis necesarias para a literatura galega que a obra propia.

A palabra tradutor, -a, que significa “persoa que fai traducións”, procede do latín traductor, -ōris 'o que fai pasar dun lugar a outro’. Próximo semanticamente está o vocábulo intérprete, que é a “persoa que traduce oralmente para outra as palabras que alguén di nunha lingua descoñecida para ela". Darío Xohán Cabana practicou a tradución directa, que se define como “aquela que é feita do idioma orixinal da obra á lingua materna do autor”. Outra colocación frecuente é tradución literal, a máis achegada ao orixinal, afastándose do texto só para evitar incorreccións na lingua á que se chega. A versión moderna e froito do avance informático é a tradución automática, aquela que se elabora grazas a un programa que verte o texto de orixe no seu equivalente noutra lingua dunha maneira automática. Mais, sen dúbida ningunha, non hai programa, nin algoritmo que poida substituír a persoa que traduce, e moito menos, a precisión e sutiliza que Darío outorgaba as súas versións.

Desde a nenez Darío Xohán Cabana demostrou amor pola lingua propia e este namoro fixo que a reivindicara e a estudara con paixón. Foi membro da Real Academia Galega a proposta dos académicos Francisco Fernández. Rei, Ramón Lorenzo e Antón Santamarina Fernández desde o 22 de xuño de 2006, día no que deu lectura ao discurso de ingreso titulado De Manuel María a Ferrín: a grande xeración. Na institución comezou a colaborar no Seminario de Lexicografía, en concreto, na revisión e actualización do Dicionario da Real Academia Galega (DRAG). O xeito máis popular e visible no que demostrou a súa afección polo léxico foi a colaboración diaria con La Voz de Galicia elaborando un encrucillado en galego desde hai case trinta e catro anos.

Os pasatempos, como os encrucillados e as sopas de letras, son recursos moi válidos para a difusión e consolidación do léxico nunha lingua calquera, moito máis se está minorizada. Daquela resulta un método lúdico e eficaz para o ensino da lingua nas diferentes etapas educativas. O noso escritor tiña moita inquedanza pola saúde da lingua nas novas xeracións. Os seus pasatempos foron unha importante achega para que a rapazada non esqueza o léxico de noso; como tamén axudará calquera dos seus documentos literarios, pero, para os máis novos, discorreu un feixe de textos ben entretidos como As aventuras de Breogán Folgueira (1990) ou Inés e a cadela sabia (2000).

Un encrucillado é un xogo consistente en encher unha serie de cadros baleiros correspondentes ás letras que forman as palabras propostas para seren adiviñadas a partir das definicións numeradas achegadas, tendo en conta, tamén, as pistas que xorden a medida que se enchen as casas coas palabras acertadas. O dominio do vocabulario é esencial para adiviñar os vocábulos agochados.

Aínda que houbo antecedentes na prensa inglesa a finais do século XIX, temos que agardar ao 21 de decembro de 1913 para termos o primeiro encrucillado tal como hoxe se recoñece. Arthur Wynne, xornalista de Liverpool que emigrou aos EE.UU, foi o primeiro que publicou, no xornal New York World, un crebacabezas novo que denominou word-cross. Baseouse nun xogo de palabras que coñecía de neno, chamado o cadrado sator. Deseñou unha cuadrícula oca en forma de diamante con palabras que se cruzaban, de aí a cruz de palabras (word-cross). Logo mudou a denominación en crossword. Para nós a adaptación do termo foi encrucillado. Palabra derivada do verbo encrucillar que significa “entrecruzar” que é a imaxe que ofrece o xogo cando o realizas, palabras que se entrecruzan unhas coas outras.