“El niño resistió a este régimen, y hasta a los sorbos de vino que le atizaba, para consolarlo, en sus perrenchas don Carmelo.” (Emilia Pardo Bazán: “La salvación de don Carmelo”, Cuentos y novelas de la tierra, 1983)

“La salvación de don Carmelo” é un relato que foi publicado en La Esfera no ano 1914. Unha publicación de luxo, na que colaboraban cos seus textos escritores de prestixio, como Miguel de Unamuno, Ramiro de Maeztu, Jacinto Benavente, e a propia Emilia Pardo Bazán. O conto desenvólvese nunha parroquia galega, Morais, e trata do que lle aconteceu ao seu cura, don Carmelo, home borracho, ludómano e camorrista que criou na súa casa un neno atopado no monte, o cal lle valeu a súa redención e a entrada no ceo.

Cando a autora ambienta un texto en Galicia faino creando toponimia de aspecto galego, Morais, a imitación dos nomes de lugar documentados como Novais, Maxais ou Casais. Pero tamén deixa léxico de noso nos seus escritos, ben nos diálogos que intercambian os personaxes; ben nas descricións dos lugares onde acode á nomenclatura autóctona da paisaxe e, no caso da aproximación ao carácter das persoas, tamén bota man do propio. É o caso do substantivo perrencha, que se define como o “enfado propio dos nenos e das persoas caprichosas”. Neste caso fai referencia aos enfados incontrolables do neno atopado polo cura, que neutraliza dun xeito insalubre, mais efectivo, a base de viño.

Este termo ten como sinónimo perfecto rabecha. E sobre el créase un verbo derivado emperrenchar(se) que significa “coller unha perrencha”, tendo como palabras semanticamente próximas encabuxar e enrabechar. Todas elas son vocábulos da lingua familiar, e non se coñece con certeza a súa orixe. No caso que nos ocupa, Corominas aventura que é unha adaptación galega de berrinche que remite ao latín verres ‘porco macho’. Gardaría relación semántica cos berros e o mal carácter do animal cando anda enfadado.

“¡Daba gusto tratar con señores, no con contratistas miserables! El xeste del contratista..., sabido: un cuarterón de aguardiente, una libra de pan reseso.” (Emilia Pardo Bazán: “El Xeste”, Cuentos del terruño / Emilia Pardo Bazán, en www.cervantesvirtual.com)

Un xornal senlleiro na época era El Imparcial, considerado como un dos máis influentes en España desde a fin do XIX e os comezos do XX. A colaboración de Emilia Pardo Bazán con este medio comezou en 1887, no suplemento literario Los Lunes de El Imparcial, onde tamén encontramos a Valera, Clarín, Campoamor, sendo Pardo Bazán, a única autora-muller.

Neste xornal publica El Xeste no que se narra o que lle acontece a unha cuadrilla de canteiros que traballan ao xornal. A autora para dar autenticidade bota man do léxico galego. Ao rematar unha obra o contratista daba unha comida, denominada o xeste, título do conto. Esta denominación aparece recollida nos dicionarios históricos e localizada no norte da provincia da Coruña, e ten como equivalentes albaroque, conrobra ou borio. Nestas festas contábase cun menú saboroso e farturento, se este ía a cargo dun propietario; mais se traballabas para un contratista, cambiábache o conto, xa que consistía nun “cuarteirón de augardente e unha libra de pan reseso”.

Un dos indicadores de galeguidade e do apego á lingua galega é o emprego do adxectivo reseso ou resesa para nos referir a un alimento que perdeu a frescura. Usámolo, cando o pan está reseso e queda duro coma un croio; e tamén se as galletas ou calquera cousa crocante amolece.

Esta voz, que mesmo utilizamos ás veces cando falamos en castelán, ten as variantes resésigo e resésego que se atopan no sur de Lugo e en Ourense. En canto á orixe, crese que esta voz é froito da derivación mediante o prefixo re- engadido ao termo do latín vulgar *sessicare ‘apousentar’.

“Trampeta, envalentonado con la embriaguez del poder, profería amenazas, asegurando que Barbacana recibiría su pago en una corredoira (camino hondo).” (Emilia Pardo Bazán: Los Pazos de Ulloa, 1886)

Los Pazos de Ulloa, novela publicada en 1886, é o cénit da produción de Pardo Bazán, onde demostra o dominio e a perfecta adaptación das técnicas do naturalismo á súa realidade. Convertida nun magnífico exemplo da novela naturalista de ambiente rural, nela amosa unha xerarquía clara entre amos e criados, trazos da Galicia do século XIX que coñece ben a autora.

Los Pazos de Ulloa é unha novela ambientada en Galicia que pretende amosar a diverxencia entre o mundo rural e o urbano, as diferenzas de clase (fidalguía-campesiñado) e a decrepitude do caciquismo. A toponimia creada agocha os lugares coñecidos pola autora como son Ribadavia e O Carballiño, onde Cebre esconde Cea. Os percorridos múltiples que levan ao pazo, a Compostela ou aos milleiros de lugares que se evocan na novela descorren por camiños, vereas, estradas e, como non, por corredoiras. De novo, o léxico de noso ábrese paso no texto de Pardo Bazán. Desta volta a autora emprega esta palabra cautelosamente, xa que entre parénteses deixa unha aclaración para os lectores foráneos: camiño fondo [a tradución é nosa].

A corredoira é definida polo DRAG como “camiño de carro” e ten como sinónimo perfecto a palabra corredoiro. A procedencia da palabra lévanos a dúas posturas científicas. Unha explícase desde o latín via *curretoria ou curritoria que, á súa vez, nos leva ao verbo currere ‘correr’. A outra indica que non é necesario porque se pode formar por derivación tomando o termo galego correr ao que se engade o sufixo -doiro. Son posibles equivalentes ou termos próximos congostra, carreiro, corga.

“Una panadera de las famosas del pueblo de Cebre: cierto que la de más almidonadas enaguas, limpias medias, rollizos mofletes y alegres y churrusqueiros ojos que tenía el país.” (Emilia Pardo Bazán: La Madre Naturaleza, 1887)

Tras Los Pazos de Ulloa publicouse a súa continuación, La Madre naturaleza, en 1887. Unha secuela onde se relata a vida dos fillos (lexítimos e ilexítimos) do amo do pazo. Desenvólvese en escenarios semellantes á anterior, pero na segunda hai un achegamento á psicoloxía dos personaxes e á súa moralidade. Abórdase unha relación amorosa entre dúas persoas novas que se deixan levar pola paixón e a atracción que xorde entre eles esquecendo as convencións sociais e sendo vítimas do descoñecemento, xa que non saben que son irmáns por parte do pai.

Na descrición das persoas atopamos, de novo, como a autora bota man do léxico galego como xeito de identificar e individualizar as persoas. Desta maneira a panadeira de Cebre é descrita como aquela de repoludas fazulas e alegres e churrusqueiros ollos [a tradución é nosa]. Este adxectivo polisílabo e ben sonoro aplícase na acepción “que resulta agradable e simpático polo seu carácter, polo que di etc.”, aínda que tamén se emprega para indicar “elegancia”. Daquela, neste segundo uso, tería como sinónimos agraciado, donairoso, gallardo ou garrido. Mais hai que recoñecer que se nos pasamos de simpáticos podemos resultar choqueiros, que sería antónimo da palabra estudada.

A forma do adxectivo resulta dun proceso derivativo que emprega a sufixación tomando como base o adxectivo chusco, -a, que significa “persoa que resulta simpática e á que lle gusta dicir as cousas cunha miga de broma ou burla” e do que descoñecemos a súa orixe.

“Pues ya sabe que era un viejo de los que aquí llaman «rufos», colorado, listo como un rapaz, el primero en coger la azada y el último en soltarla.” (Emilia Pardo Bazán: “La amenaza”, El destripador de antaño. Historias y cuentos de Galicia, 1900)

O conto foi publicado inicialmente en El Imparcial en 1897 e posteriormente foi recollido na antoloxía El destripador de antaño. Historias y cuentos de Galicia, onde a autora amosa o conflito entre o rural e o urbano na Galicia de finais do XIX. Os seus relatos permiten estudar a vida galega daquela altura: os costumes, as crenzas, problemas do agro galego. Neste, La amenaza, abórdase a violencia no seo da familia, o valor da terra para o campesiñado naquela época e a emigración a América por mor da pobreza.

A narradora do texto indica que cando volve á aldea pregunta polo tío Lorenzo ao ver as súas terras abandonadas crendo que falecera, mais dinlle que non, que emigrara á Arxentina para escapar do xenro que o ameazara de morte. Atopámonos cunha descrición da paisaxe física moi profusa para evidenciar as calidades do que o ancián deixaba atrás.

A autora tamén bota man dunha adxectivación abondosa e variada para incidir nas personalidades dos personaxes e na desacougante violencia. De novo, para denotar a galeguidade atopamos referencias á toponimia supostamente propia, como é Brigancia, e o emprego de vocabulario en galego. Por iso o tío Lorenzo é caracterizado coma un vello dos que aquí chaman rufos. Trátase este dun adxectivo cualificativo que significa “persoa maior que se mantén áxil e con saúde” na súa primeira acepción. Remite a súa orixe ao latín rufus, -a, -um que significaba ‘vermello’, pois a crenza popular indica que as persoas que gozan de boa saúde locen meixelas avermelladas, mentres que, pola contra, as enfermas adoitan estar pálidas. Como sinónimo o Dicionario ofrécenos o vocábulo farruco, -a, onde o hipocorístico de Francisco pasa de nome propio a adxectivo.

“El religioso, en vez de irse, se sentó en un tallo y empezó a hablar, lenta y calurosamente.” (Emilia Pardo Bazán: “La deixada”. Cuentos de la tierra, (póstumo), 1922)

No relato La Deixada Pardo Bazán aborda a situación da muller fronte á sociedade na que vive. O conto aparece por primeira vez publicado en El Imparcial e logo recollido na súa escolma póstuma de 1922, Cuentos de la tierra. Nunha ría hai un illote abandonado polos seus propios habitantes, nel acaba vivindo unha muller agochada da sociedade por ser infecto-contaxiosa. Porén un relixioso do balneario dunha illa próxima vai alí, vencendo os reparos dos demais, para ofrecerlle conforto espiritual e redención, e ela, daquela, xa libre dos males morais que lle pesaban, falece en paz.

O texto suponse ambientado en Galicia segundo as pistas que deixa a autora ao falar dunha ría e da construción dun pazo, ambos os dous conceptos asociados á sociedade galega. Outro indicador é o emprego da nomenclatura galega da flora na descrición da paisaxe: as xestas (retama) e as uces (brezo). A dieta propia de Galicia que lle achegaban á enferma estaba composta por boroa (brona), repolos e berberechos. A protagonista é alcumada en galego, a Deixada, e o relixioso que vai confortar a alma da anacoreta senta sobre un tallo.

O dicionario di que tallo é un “banco pequeno feito en carpintaría, de tres ou catro patas e sen respaldo, que serve de asento para unha persoa”. Nesta acepción tería como posibles sinónimos banqueta, moucho e meso, todos eles asentos individuais, sen respaldo e de pouca altura. Esta significación é froito da evolución destoutra acepción: “asento pequeno e sen respaldo para unha persoa feito dun toro tallado dunha árbore”. Aquí temos a explicación da orixe do termo, un toro tallado a unha árbore que acaba converténdose nun asento. Participio do verbo tallar que é “facer unha fenda nun corpo ou separalo en partes cun instrumento de gume” que procede do latín vulgar taliare de significado semellante.

“¿Qué tenía aquel señorito, malpocado? ¿Qué le pasaba, que ni andar podía, sino sostenido por otros?” (Emilia Pardo Bazán: La Quimera, 1905)

Emilia Pardo Bazán, sempre á vangarda, deixa entrever trazos das novas correntes estéticas emerxentes nos seus derradeiros documentos. En La quimera, novela que se publicou inicialmente nas páxinas de "La Lectura. Revista de Ciencias y de Artes" entre 1903 e 1905, incorpóranse pinceladas das tendencias que estaban a xurdir e que pretendían profundar na psicoloxía dos personaxes e o refinamento dos ambientes. Nesta novela achamos, unha vez máis, a galeguidade que estamos a amosar neste setestrelo. Vese, por unha banda, na antroponimia dun dos personaxes, Minia Dumbría. Minia é un nome de orixe xermánica, recoñecido en Galicia grazas ao santuario católico dedicado á mártir-nena, localizado en Brión (A Coruña); e Dumbría é un concello coruñés que naquel momento saltara á fama polo matrimonio de Elisa e Marcela. Detrás de Silvio Lago parece estar un pintor galego, Joaquín Vaamonde Cornide, que amadriña a propia Pardo Bazán, e o escenario do texto é o pazo da Alborada, que resulta ser Meirás.

A autora fai nesta obra unha descrición exhaustiva da psicoloxía do protagonista. Preséntao como vítima do desexo de acadar a fama dos grandes artistas e dunha enfermidade mental, a neurose. Daquela busca adxectivos do ámbito das emocións como é o cualificativo malpocado, -a que “vive ou se atopa nunha situación de coita ou desgraza, vítima da sorte adversa”.

O pintor que lle serve de inspiración pertencía á xeración Doente ou Dorida, integrada por unha serie de creadores galegos moi prometedores que falecen prematuramente vítimas da tuberculose. Este adxectivo emprégase, nesta acepción, con valor interxectivo, para expresar a compaixón ou a mágoa de alguén, como podemos ver na cita coa que nos acompañamos. A etimoloxía do vocábulo fainos ir á expresión mal-pecado! que significaba ‘infelizmente’. Esta xa a podemos localizar nas cantigas do século XIII, e viuse alterada foneticamente na lingua galega dando o actual malpocado, -a co significado de ‘coitado, -a’, rexistrado xa no dicionario de Valladares, publicado en 1884.