Estranxeirismos que se comen

Ás palabras dun idioma estranxeiro que se integran nunha lingua chámaselles estranxeirismos. É igual que sexan de preto, como a inglesa váter (water), de lonxe, como a rusa vodka, ou mesmo dos antípodas como a maorí kiwi, todas son estranxeirismos.

Se hai algún tempo publicamos un Setestrelo sobre xentilicios do mundo que se poden comer, para esta ocasión escollemos palabras da gastronomía global, preparacións e receitas, que teñen o mesmo nome en moitos idiomas do mundo. Lingüísticamente son estranxeirismos, pero á hora de levalas á boca, ningunha é forasteira, que dirían na Coruña.

1

fricandó

Anaco de carne de tenreira mechada e asada

Así se chama un prato da gastronomía típica de varios países, de xeito que en cada unha desas tradicións culinarias designa preparacións diferentes. Para os cataláns é un guiso de filetes finos de tenreira cun tipo especial de cogomelos, os cama-secs –para nós, sendeiriñas– que lle dan o seu sabor característico. A mesma palabra emprégase en Francia para un prato que consiste nunha peza de carne de tenreira asada que se envolve con touciño entrefebrado e que se serve quente ou frío, acompañado con espinacas ou acedas. Cunha base semellante, en francés antigo temos o fricassée, un prato tradicional feito principalmente a base de carne branca, guisada cun mollo espeso da mesma cor, que coas migracións acabou estendéndose por América con lixeiras variacións.

Crese que o termo pode ter orixe occitana, xa que na súa lingua existe o termo fricau –do latín frigere–, que significaba ‘frixir’ e na actualidade, en Occitania, cocíñase unha variante do fricandó que non garda moita relación co catalán nin co francés porque é un guiso de albóndegas de porco que logo se converte en embutido.

2

cuscús

Comida de orixe árabe, que consiste en pasta de fariña en forma de grans, cocida ao vapor e guisada de diferentes maneiras.

É un dos produtos emblema do norte do continente africano, un prato feito a base de sémola seca de trigo en boliñas diminutas que se cocen ao vapor, como acompañamento habitual nos xantares dos países do Magreb, que malia contaren con tradicións culinarias peculiares teñen no cuscús un denominador común. É un alimento social, xa que o proceso de elaboración da pasta congregaba as familias un par de veces ao ano para facer unha cantidade abonda para unha tempada longa, alén de que é un prato ineludible nas celebracións particulares ou cando se reciben convidados. Na actualidade, é habitual degustalo noutros lugares do Mediterráneo.

O termo crese que chegou a través do árabe kuskús que significa ‘comida’, inda que este bebese do idioma norteafricano bérber, e por ser unha forma de entrada relativamente recente non conserva o clásico artigo al-, que caracteriza moitos dos arabismos presentes na nosa lingua, como alcachofa (al-harxufa) ou alcaparra (al-kabbara), e que tamén se observa no castelán alcuzcuz (*al-kuskús), ‘variante de cuscús feita na Península Ibérica’.

3

lasaña

Prato italiano preparado con capas de pasta separadas por capas de carne picada, peixe ou verdura e recuberto de bechamel, salsa de tomate e queixo, que se cociña ao forno.

A palabra é unha adaptación gráfica do termo italiano lasagna, onde o dígrafo corresponde entre nós á pronuncia da letra <ñ>. A orixe da denominación probablemente estea no latín vulgar *lasania, que deriva do clásico lasanum, -i, e que os romanos empregaban para identificar un tipo de recipiente que despois, por metonimia, acabou por designar a comida que se cociñaba no seu interior.

Malia que xa Cicerón falaba con entusiasmo do lagum de tiras longas de pasta, todo apunta a que a lasaña similar á que coñecemos comezou a prepararse no século XIII, nas cortes de Nápoles, ora ben non se popularizase ata o XVII. Con todo, a nacionalidade do prato non estivo exenta de conflito xa que os ingleses deron en dicir que xa se elaboraba na corte de Ricardo II, ao descubriren nun documento de 1390 unha receita onde se describía a preparación do loseyn –cuxa pronuncia é /lasain/–, un prato de feitura e contido semellante ao italiano posto que consiste en diferentes ingredientes entre pasta, mais sen tomate, froito que tardaría en chegar a Europa, desde América, máis de cen anos.

4

sándwich

Bocadillo feito con dúas rebandas de pan de molde entre as cales se introduce friame, queixo, vexetais ou outro tipo de alimentos.

Este termo aparece na Inglaterra do século XVIII e ten unha curiosa historia: dise que John Montagu, conde de Sandwich, era moi dado á xogueta así que, para non perder tempo en parar a comer de prato, deu en pedir á hora do xantar carne entre dous anacos de pan, feito de onde xurdiría o nome para o emparedado frío e rápido. Noutras biografías afírmase que a tal demanda do conde foi durante a sinatura da Paz de Aquisgrán, en 1748, para non se levantar da mesa de negociacións; sexa como for, o certo é que a popularización do sándwich veu no século XIX, coa industrialización, porque era un xeito fácil e económico de comeren os obreiros.

Entre nós, o epónimo adáptase acentuado, mentres que outras linguas da contorna fan pequenas adaptacións ortográficas que auxilian na pronuncia, como é sanduíche en portugués, ou sandvitx para o catalán.

O mesmo éxito ou máis tivo a variante quente deste prato, co pan torrado e frecuentemente con queixo derretido no interior canda outro friame, para o que existe un pequeno electrodoméstico específico: a sandwicheira tal como nos indica o Dicionario de alimentación e restauración. Ambas as dúas palabras, sándwich e sandwicheira, fan o plural engadindo un –s: sándwichs e sandwicheiras.

5

suxi

Preparación culinaria de orixe xaponesa elaborada a base de arroz e peixe cru ou verduras, xeralmente envoltos nunha folla de nori.

A forma suxi, ao igual ca outras adaptacións ás linguas occidentais, tenta reproducir a pronuncia dun termo xaponés, do que se datan as primeiras referencias no ano 718, nun documento legal denominado Código Yōrō, se ben parece que provén dunha palabra chinesa que identificaba un adubo de peixe salgado, preparado trescentos anos antes da nosa era.

Aínda que na actualidade se asocia ao peixe cru e o arroz, as primeiras referencias xaponesas mencionan unha preparación de arroz ao vapor que se deixaba fermentar. Posteriormente, pasou a ser o cereal cocido e bañado en vinagre de arroz, o que reducía o tempo de fermentación, e comezouse a comer canda o peixe. No século XIX e no XX é a comida que hoxe coñecemos, se ben non deixa de funcionar como un nome xenérico que engloba diferentes variedades e formas de presentación.

O suxi son pezas de tamaño de bocado, que se poidan coller coa man ou con paíños chineses. As máis recoñecibles son makizushi –rolos de arroz con verduras e peixe, envoltos con algas nori–, os temaki –cornetes de nori, feitos a man e dun tamaño superior ao bocado– e mais o nigirizushi, o máis popular en Xapón, que consiste en arroz amasado con peixe ou mariscos suxeitos cunha tira de nori.

6

strudel

Doce orixinario de Austria e Alemaña, elaborado cunha masa de follado reenchida xeralmente con mazás aromatizadas con canela e pasas, que se enrola e se coce no forno.

O nome procede do alemán strudel co significado de ‘remuíño’ (que coincidiría ben coa forma de pregado en espiral que tipicamente se lle dá á masa), orixinado no termo antigo stredan, ‘ferver’ ou ‘burbullar’. Para nós, é un neoloxismo evidente, como se comproba na presenza do grupo consonántico inicial, str– , que non obedece aos patróns tradicionais, emporiso, coincide coas formas que escollen as linguas próximas.

O strudel sería unha reelaboración dun outro doce, o baclava, típico de Oriente Próximo, feito con varias capas superpostas de masa filo que se reenchen con froitos secos, especialmente anacardios, pistachos ou améndoas, e bañado en mel, que os turcos levaron canda si na súa expansión cara a Europa central. Alí, en Hungría, preparando a invasión de Viena, nacería o strudel que tería por  ingrediente principal a mazá, por ser barata. Os austríacos adoptaron o novo doce ata facelo un emblema nacional, como demostra o feito de custodiar desde 1696 a receita máis antiga na Biblioteca da Cidade de Viena.

7

paella

Prato típico de Valencia, que ten como ingrediente principal o arroz, ao que se lle pode engadir carne, peixe, marisco, legumes etc.

É un prato mediterráneo orixinario do País Valenciano, en concreto da súa albufeira, territorio propicio para o cultivo do arroz, o ingrediente fundamental deste prato. Xunto co alioli e a maionesa, é das prepracións culinarias da cultura catalá máis coñecidas internacionalmente.

Naceu como unha degustación humilde preparada con polo ou coello (animais de curral), feixóns verdes, garrofón (variedade de faba autóctona),  azafrán, aceite de oliva, auga e sal. Logo, segundo a especialidade de cada unha das zonas xeográficas onde se prepara, foi incorporando outros ingredientes como peixe, marisco, caracois, pato…

O termo catalán paella –denominación relativamente recente dado que nun inicio chamábase arròs valencià– viría do nome do recipiente onde se elabora, e de nomear a tixola, pasou a indicar a comida que se cociña dentro. A súa orixe última é patella, -ae palabra latina que significaba ‘prato de metal’, diminutivo de patina, -ae ‘cazarola’, se ben entrou na lingua catalá a través do francés antigo paele ‘tixola’.

Por estas terras, e por unha reviravolta idiomática, acabamos formando o derivado paelleira, que nomea o recipiente onde se cociña.

Palabras traballadas

Todos os termos que traballamos, fóra das Palabras do día, ordenados alfabeticamente.

Ver

Palabras do día

Unha palabra cada día dos 365 do ano, ordenadas alfabeticamente ou por data.

Ir