É difícil imaxinar Marc Chagall sen o atributo da cor, por moito que o artista sexa máis ca iso. Queda probado nas series de gravados en branco e negro como os que se poden ver na Fundación Barrié da Coruña, dedicados ás fábulas de La Fontaine, xunto a litografías cheas de colorido. Porén, a cor, a súa gradación e o manexo da súa combinación é indubidablemente un dos terreos nos que o pintor máis destaca, sen esquecer o seu valor simbólico. O artista, que fuxira dunha Rusia onde o totalitarismo facía imposible a creación independente, topouse tamén en Europa coa persecución antisemita emprendida polos nazis.

Seguramente por iso no universo de Chagall o amarelo, asociado decote a conceptos negativos como a envexa e a traizón, e relacionado polos nazis cos xudeus –era a cor das estrelas coas que os marcaban nos ghetos–, é asumido e reivindicado. Unha mostra sublime do aproveitamento do seu dramatismo e capacidade de iluminar os cadros é a Crucifixión amarela.

A palabra amarelo vén directamente do baixo latín hispánico amarellus que significaba ‘amarelento’ ou ‘pálido’, un diminutivo do clásico amarus ‘amargo’. Tense apuntado que está relacionado co aspecto e a cor que adquiren as persoas que padecen de ictericia, enfermidade relacionada co exceso de fel –e, polo tanto, co sabor amargo– que provoca a aparición da cor amarela nos ollos e na pel. A forma amarelo é antiga. Xa se atopa documentada nas cantigas medievais, e convive coa forma marelo, -a. Ambas as dúas son empregadas en toda Galicia, sen distribución dialectal.

O termo asóciase, como adxectivo, coa raza vacúa autóctona rubia galega, que en gran parte do país é coñecida como vaca marela. A importancia do animal deixou pegada en ditos e adiviñas como A vaca marela non hai quen poida con ela ou Dous xatos marelos nunha corte de ferro (os ovos na tixola). E volvendo a Chagall, a vaca é tamén un animal ben querido por el, non só polos lenzos A vaca con parasol e Vacas sobre Vitebsk. O pintor adoitaba identificarse el mesmo cunha vaca (beheyme significa ademais de ‘vaca’, ‘persoa incivilizada’ en yiddish) e cando lle propuxeron ir aos Estados Unidos, fuxindo da Francia de Vichy, dixo que só iría se lle aseguraban que naquel país había vacas.

Hebreos e cristiáns comparten unha boa parte dos seus libros sagrados. Agrupados baixo o nome xenérico de Biblia, ‘libros’ en grego, ou Tanak en hebreo (un acrónimo de Tora, Nevi’im e Ketubim), dentro deles hai unha parte que tiña unha significación especial para o pobo de Israel. Trátase da tora ‘ensinanza’, concepto que se traduciu ao grego coa palabra pentateuco porque se refire aos cinco primeiros libros do Antigo Testamento, atribuídos a Moisés.

A importancia desta obra para as comunidades xudías explica, por exemplo, que o primeiro libro impreso en Portugal sexa precisamente unha Tora hebrea, en formato de códice, editado en 1487.

A Tora concretouse nas sinagogas nun obxecto especial: un rolo de pergameo de carácter suntuoso que forma parte do enxoval de todo templo xudeu e que é, xunto co candelabro dos sete brazos, un dos símbolos máis frecuentes da súa relixión, presente repetidamente na obra de Chagall. Asociados á Tora, destacan tamén os punteiros de prata cos que se ía seguindo a lectura.

A Biblia toda foi tamén inspiración para Chagall, autor dunhas fermosas ilustracións para esta obra que son froito do encontro da súa imaxinación e marcada personalidade con Palestina, a onde viaxou en dúas ocasións.

A orixe da palabra Tora atopámola no propio hebreo Tóráh ‘libro de ensinanzas’, pero seguramente se introduciu no galego a través do baixo latín Thora. Precisamente por recoller a palabra desde o latín xustifica que sexa unha palabra grave. Nun primeiro momento a raíz da que se xera o termo significaba “guiar” ou “ensinar”, de aí que sexa o libro das ensinanzas; pero acabou por indicar na cultura xudía a “lei”, porque aludía á doutrina fundamental que sostén a relixión e que se acaba entendendo como a lei.

A lingua dos xudeus da Europa do leste foi a lingua na que Marc Chagall falou cos seus pais, na que se desenvolveu nas súas estadías en Moscova e Nova York e na que escribiu os seus poemas, inda que foran divulgados en francés. O estudo das súas ilustracións da Biblia revela que non accedía a ela en hebreo, senón a través dunha versión neste idioma: o yiddish.

No filolóxico, a palabra yiddish funciona como adxectivo ou substantivo e procede do adxectivo jüdisch, que significa ‘xudeu’ dentro da expresión Jüdisch-Deutsch, ‘xudeu alemán’ coa que se nomeou a variedade de lingua. O yiddish é un idioma con base no alemán e elementos hebreos, eslavos e romances que se desenvolveu nas comunidades azquenazis de Europa desde o século X.

Entre a literatura yiddish cómpre destacar a obra de Isaac Bashevis Singer, autor de contos e novelas nesta lingua minoritaria para a que gañou o premio Nobel de Literatura. Como moitas das obras de Chagall, os seus relatos infantís desenvólvense nas comunidades rurais xudías dun país eslavo, no seu caso Polonia. Alí vive as súas aventuras Schlemel, arquetipo yiddish do home simple, que sempre se mete en negocios estrafalarios e que se enfronta a un consello de anciáns ultraconservador e ríxido que dita unhas resolucións aínda menos lóxicas que as parvadas que pensa o pobre de Schlemel.

O interese por esta lingua medrou nos últimos meses coa estrea da miniserie Unorthodox, que se desenvolve principalmente neste idioma. Baséase nas memorias de Deborah Feldman, unha muller xudía que escapa da comunidade onde se practica o hasidismo na que medrou.

Moitas son as características da narrativa da obra de Chagall alleas á lóxica cotiá pero portadoras doutra lóxica familiar para calquera espectador: a dos soños. A alteración da estrutura do tempo e do espazo ou a percepción de todos os elementos cunha carga simbólica serven de exemplo, pero ímonos centrar noutro: a flagrante falta de respecto á lei de gravitación universal, xeneralizada nas creacións do pintor.

Os personaxes dos cadros de Chagall flotan con frecuencia no ar. É o caso do protagonista do lenzo O violinista no tellado, que dá título a un musical de Broadway baseado nunha novela de Sholem Aleijem. O músico en fráxil equilibrio sobre o tellado da casa é unha metáfora, por unha banda, da precariedade da situación dos xudeus na diáspora pero tamén expresión desa afección pola extravagancia que encarna un dos personaxes estereotipos da cultura yiddish, o Luftmensch ‘persoa do aire’, que tanta pegada deixou na pintura de Chagall.

Por iso ar é unha palabra que tampouco pode faltar neste pequeno vocabulario do pintor. Escollemos esta forma, que acabou sendo de uso literario e que convive con aire, sinónimo en todas as acepcións e coas mesmas raíces: as dúas proceden do equivalente latino aer, aeris, que significa ‘ar’, ‘vento’ ou ‘neboeiro’ e que, á súa vez, bebe do grego aer, aéros ‘atmosfera’. A forma ar xa era de uso común no galego medieval e documéntase como aar dende o século XIV, procedente da forma antiga aere.

Desde os tempos máis antigos o soño ten un carácter de revelación moi importante na cultura hebraica. Xosé, abandonado polos seus irmáns, foi acollido polo emperador exipcio grazas á súa capacidade de interpretar os soños. Pero outro grande intérprete xudeu de soños, Sigmund Freud, atopoulles unha explicación lonxe do seu carácter divinatorio. Para o pai da psicanálise os soños son unha proxección dos nosos desexos, o que cadra marabillosamente cunha acepción do termo soño presente en moitas linguas, a arela, tal como contabamos neste setestrelo.

Foi precisamente a través do espallamento das teorías de Freud reflectidas n’A interpretación dos soños (1899) cando estes irromperon na creación artística como nunca antes. Estableceuse daquela unha ponte entre a realidade e o mundo subconsciente, pois a lóxica consciente non é suficiente para explicar todos os aspectos do mundo. No propio concepto do surrealismo, movemento no que Chagall participou, está presente esta premisa. A palabra é un préstamo do francés surréalisme, formado co prefixo sur- 'sobre' e realisme, para referirse así ao que está por riba da realidade, voando sobre nós coma un personaxe do pintor.

As orixes do termo soño tamén remiten a outra realidade. Chéganos desde o latín somnium, que significaba ‘representación de sucesos imaxinados mentres se dorme’. Cousa distinta é o sono, a necesidade de durmir, procedente do vocábulo latino somnus. O castelán emprega a mesma palabra para ambos os conceptos, pero a asignación dun termo diferente para cada un deles non é algo exclusivo do galego, repítese en distintas linguas romances. En catalán atopamos son (sono) fronte somni (soño); en francés, sommeil (sono) fronte a songe (soño); e en italiano temos algo parecido, sonno e sogno. O inglés tamén distingue con dous termos diferentes ambos os conceptos, sleep para o estado do que dorme e dream para o que soña.

Hoxe pode resultar difícil de entender o pequeno escándalo que se produciu cando o editor e mecenas Vollard lle encomendou a Marc Chagall a ilustración das fábulas de La Fontaine (1621-1695). Quizais con algúns visos de antisemitismo, criticábase que se ilustrase un dos máis intraducibles autores franceses, encargándollo a un artista metade eslavo metade xudeu. A resposta era evidente: acaso Esopo, no que se basearon primeiro Fedro e despois La Fontaine, era francés?

Efectivamente, as fábulas teñen a súa orixe naqueles contos gregos protagonizados por animais atribuídos a Esopo, un escravo que gañou a liberdade precisamente pola destreza neste oficio de contar historias. O certo é que o mesmo que Fedro lle deu carácter latino a moitas das ideas de Esopo e La Fontaine francés, ou Iriarte e Samaniego español, Marc Chagall fixo a súa propia interpretación das fábulas e algúns dos seus gravados establecen un interesantísimo diálogo coa obra de La Fontaine.

Por algún misterioso proceso, parece que nos resulta máis doado asimilar as ensinanzas morais cando os nosos defectos e vicios son representados por animais, como sucede en toda fábula. A palabra procede do latín fabula, que significaba ‘conto’, ‘historia’ ou ‘noticia’. Podería traducirse literalmente como ‘o que se conta’ porque se vincula co verbo fari ‘falar’, pero posteriormente o termo foi restrinxindo o seu significado para referirse especificamente a un relato protagonizado por animais. Na mesma familia léxica atopamos o verbo fabular, que pode significar tanto narrar ou inventar fábulas como inventar ou imaxinar historias que non se corresponden coa realidade; o substantivo fabulista, que denomina o autor de fábulas; e fabulario, que designa unha colección de fábulas.

A locución latina panem et circensis, tirada dunha sátira do poeta romano Xuvenal, resumía o que os poderes non deben descoidar para ter adormecidas as masas. Pan e xogos do circo. Certo é que nos tempos de Xuvenal o circo estaba dedicado sobre todo ás carreiras de carros, pero unha cousa dende logo tiña en común co de hoxe: unha planta máis ou menos redondeada. Pero non deixa de ser curioso que mentres o circo moderno tende a ser perfectamente redondo, obediente á súa etimoloxía circus, ‘círculo’, a forma do circo romano era máis ben oval.

Esta planta oval do circo romano aínda se conserva na praza Nabona da capital italiana ou na praza Sultanahmet de Istambul, onde a sociedade estaba dividida nos tempos do conde Belisario (505-565) entre dous equipos, os azuis e os verdes. Pero o circo que tanto engaiolou a Chagall foi esoutro circo de xente voando nos trapecios. Quizais porque os seus artistas tiñan en común cos hebreos a vida nómade, e posiblemente tamén pola fascinación que lle causaba o halo romántico que rodea este mundo.

O nacemento deste circo moderno, que fusiona os espectáculos acrobáticos e as personaxes procedentes da Commedia dell’Arte, é atribuída a Philip Astley, quen o espallou desde Inglaterra. Pero, como xa avanzamos, a orixe do concepto e do termo atópase na antiga Roma, na voz latina circus –i. Esta palabra latina é en realidade un préstamo chegado do grego kírkos ‘anel’. En latín o concepto de arandela foi outorgado á palabra circulus, mentres que circus quedou como vocábulo de especialidade para designar a estrutura arquitectónica onde se desenvolvían espectáculos de diferente índole. Tamén da época latina nos chega o adxectivo circense “relativo ou pertencente ao circo”, que procede de circensis.