O meigallo, arangaño, feitizo ou maleficio é o que poderiamos denominar unha posesión, que tamén pode ser obra do demo, se ben a propia palabra xa nos leva a pensar nunha meiga. Pero teñamos en conta que o poder atribuído ás meigas non era só negativo e iso ten máis que ver coa historia da palabra.

Tanto meigo coma mago proceden dunha forma magus, que o latín tomou do grego e este do persa, onde os magos eran os sacerdotes do zoroastrismo ou mazdeísmo. Como estes levaban a cabo prácticas que para os antigos gregos e romanos eran difíciles de entender, a palabra acabou adquirindo o sentido que hoxe coñecemos.

A persoa afectada presenta convulsións, retorce os ollos, bota escuma pola boca, berra, blasfema e non quere asistir á misa, especialmente no momento en que se alza a hostia, e a curación pode vir por obra dun exorcismo, pero o lugar célebre por antonomasia en Galicia para curar o meigallo é o santuario do Corpiño, onde se congregan os romeiros, curiosamente, o día de san Xoán.

Dicimos ás veces que hai miradas que matan. Pois tamén as hai que se considera que botan o mal de ollo, se ben probablemente cumprise aclarar, antes de nada, que se pode causar de xeito voluntario ou involuntario, aínda que, iso si, para botalo hai que ter poderes na vista.

Xa que logo, calquera cousa que saia ao revés de como se agardaba, e para a que non teñamos unha explicación máis racional, pódese considerar produto do mal de ollo, que estaría motivado xeralmente pola envexa, polo que tradicionalmente existía moito receo ante as loanzas que alguén puidese expresar sobre as calidades ou bens doutra persoa, e consecuentemente e para evitar futuras acusacións, tamén se tiña coidado de non gabar publicamente algo alleo.

En plan máis científico, dáse unha explicación para esta crenza baseada en que a nosa cultura tradicional non acepta a proximidade ou a mirada directa máis ca cos achegados e quen actúa doutro xeito corre o risco de ser considerado portador de desgraza. En calquera caso, un remedio doado que se recomendaba era utilizar lentes que neutralizasen o poder da ollada.

Se hoxe levásemos un neno con este problema ao pediatra seguramente o diagnosticaría de raquitismo por déficit de vitamina D, o que se coñecía popularmente como enganido, pero podíase considerar que este trastorno estivese causado por un mal de ollo, unha meiga que lle chuchase o sangue ou un demo que se lle metera no corpo. De ser isto así, estariamos xa ante un caso de arangaño ou tangaraño, palabra que parece proceder do verbo latino tangere, ‘tocar’.

Os remedios practicados para librarse deste mal eran múltiples e variados, se ben o máis comentado consistía en pasar varias veces a criatura por un oco dunha árbore ou dunha pena, algunhas delas tan coñecidas como a que leva o nome do Penedo do Arangaño, no concello de Sarreaus. Noutros casos invocábase o poder da auga, tan presente en ritos da noite de san Xoán, para eliminar esta doenza.

Aínda que non figura entre os primeiros sentidos recollidos, nalgunhas obras de consulta, tanto de galego coma das linguas máis próximas, atopamos que ramo tamén ten o valor de ‘enfermidade’ ou ‘doenza’, especialmente aplicado para problemas mentais. Ocorreu que esta forma procedente do latín ramus foi cedendo terreo en favor de rama para denominar a ‘galla’ ou ‘póla’ dunha árbore e foise aplicando ás pólas pequenas ou a usos figurados como sería este. Se a isto lle engadimos o de cativo, que nos fai pensar directamente en ‘malo’ ou ‘ruín’, xa podemos formar unha idea aproximada do que se entende por ramo cativo ou mal cativo.

Parece que se trataba de casos de histeria que afectaban a mulleres novas que se crían posuídas polo demo. Os síntomas e os remedios aplicados, incluída a intercesión da Virxe do Corpiño, son os habituais nestes casos. O que resulta un pouco máis sorprendente é a puntualización que inclúen autores como Valladares ou Eladio Rodríguez sobre que a doenza afectaba só ás mulleres, entre elas ás mozas novas e, dentro diso, ás dun estrato social determinado, as labradoras.

Certamente, o aire pode ser o medio de contaxio de determinadas enfermidades infecciosas, pero tradicionalmente atribúeselle a condición de espírito, que tanto podía ser beneficioso como prexudicial. E cando unha persoa, especialmente tratándose dun rapaz, tiña síntomas debilidade xeral, dicíase que tiña o aire ou o mal do aire.

Diferénciase do tangaraño e do mal de ollo en que o axente causante non ten que ser unha persoa (aínda que, por exemplo, unha muller xestante ou menstruando podería provocalo), senón que pode ser tamén un animal (por exemplo, unha gata parida), un obxecto (como unha ventá) ou mesmo un lugar (unha fonte, un cemiterio).

E, aplicando medicina preventiva, para evitar este problema utilizábanse amuletos protectores, pero outros medios eran, por exemplo, saltar sobre unha fogueira de loureiro á volta dun enterro para que o fume neutralice os efectos do aire. Claro que as mulleres embarazadas xa debían evitar directamente os actos fúnebres.

Á parte do que poidamos coñecer sobre sortilexios que nos fose transmitido pola tradición, hoxe en día podemos atopar na Rede unha ampla variedade de sortilexios dos que botar man para solucionar as cuestións máis diversas, pero a palabra non se aplicou desde un principio ao acto de maxia. Isto ten a súa explicación en que procede do latín sortilegus, formado a partir de sors, tis e legere (de onde vén ler), polo que o sentido inicial foi o de ‘adiviñación’, aínda que logo adquiriu o que aquí se menciona.

Polo que respecta a sorte, que atopamos ao comezo do composto, digamos que en latín, a forma sor denominaba primeiramente un anaco de terra, significado que conserva aínda en galego e noutras linguas próximas, pero era esta terra algo que se adxudicaba nun reparto, o que levaba aparellado unha mellor ou peor fortuna dependendo da súa produtividade. Recibían o mesmo nome os pequenos obxectos, como pedras ou paus, que podían estar atados entre si, que se utilizaban para o sorteo ou que se podían tirar ao aire coma se fosen dados.

Vista a cantidade de maleficios que poden caer sobre nós, será ben ter sempre á man algún remedio, tamén vía sobrenatural, para o que contamos cos conxuros ou esconxuros.

Para ver de onde veñen estas palabras témonos que remontar á raíz latina ius, iuris, que ademais do de ‘dereito’ ou ‘xustiza’, tamén puido ter o sentido de ‘fórmula relixiosa’. De aí, o verbo iurare (que dá o noso xurar) sería ‘pronunciar a fórmula da xustiza’ e o seu derivado coniurare ‘xurar xunto con outros’, a partir do cal se orixinaron tanto a conxura (‘conspiración) coma o conxuro ou esconxuro, co significado apuntado.

Os esconxuros poden ser deprecativos ou imperativos, dependendo se se roga ou se esixe, e tamén non producen o mesmo efecto a calquera hora, senón que, coma moitas destas prácticas, resultan máis efectivos pola noite. Así pois, aproveitemos a noite máis meiga, que tamén é a máis curta, que temos moito que atender antes de que raie o Sol. E que o lume, o fume, as plantas ou o orballo nos sexan propicios.