Moedas para non saír de pobres

Deixándonos levar por unha visión pesimista da historia nacional podemos chegar a concluír que continuamos en crise desde o século XVII cando na súa segunda metade tiveron que saír do país 400.000 persoas con destino a América, o que no momento eran, máis ou menos, a cuarta parte da poboación. E aquí seguimos, é dicir (cambiando de visión), somos indestrutibles.

Nestes case 400 anos vivimos tempos diversos nos que as nosas economías persoais estaban, e están, ben enmagrecidas. Para comunicalo fomos imaxinando e utilizando expresións agora convertidas en patrimonio, iso si, cultural: non ter un peso, un patacón, un vintén ou un can; estar sen branca ou sen cadela son expresións nas que o substantivo é o nome dunha moeda que non damos chegado a posuír. Este Setestrelo vai diso, de como os galegos e as galegas lle dicimos a andar á miñoca, aínda que –é ben sabelo todo–, ás veces somos algo de queixarnos, porque aquí, algúns, os cartos amásanos.

1

peso

Moeda equivalente a cinco pesetas que se empregaba en España antes da adopción do euro / Unidade monetaria de Arxentina, Chile, Colombia, Cuba, República Dominicana, Filipinas, Guinea-Bissau, México e O Uruguai e moeda que representa esta unidade

A palabra que acabou nomeando a moeda equivalente a cinco pesetas, os tres céntimos do euro, provén do supino pensum do verbo pendere, que en latín significaba ‘pesar’.

Enténdese mellor a relación entre a física e a numismática, se lembramos que nos tempos da colonización alén mar, a maioría dos pagamentos facíanse “ao peso” tendo que se usar a balanza para todo, o que era determinante para valorar os pesos, e calquera outra moeda, pois o valor intrínseco delas dependía do que pesaban e da súa lei, isto é, da proporción de ouro ou prata que contiñan na súa aliaxe.

Dicimos non ter un peso ou non ter peso ningún para expresar que alguén non ten diñeiro. O termo aparece xa en textos do século XIX, por exemplo en O Tío Marcos da Portela. Polo mundo adiante, a palabra tivo tanto espallamento coma a unidade monetaria que designaba: chegou ao estremo oriente polo comercio con Filipinas, ata 1857 foi moeda de curso legal nos Estados Unidos, canda o dólar, e mesmo chegou a nome oficial da unidade monetaria en diversos países de América do Sur, como México, Cuba, O Uruguai ou Arxentina.

2

patacón

Antiga moeda de cobre, agora fóra de circulación, que valía dez céntimos de peseta

Unha das subdivisións da peseta era a pataca, o pataco ou o patacón, cun valor que correspondía ao de dez céntimos. Probablemente, estes nomes proceden do italiano patacca, termo que designou diferentes moedas e que se popularizou para referirse de modo xenérico a calquera delas de escaso valor, especialmente se era grande e pesada, valendo menos do que aparentaba. Tamén hai quen establece a orixe no provenzal ou mesmo no árabe ba taga. En calquera caso, o termo evolucionou en paralelo para referirse á moeda e como nome para o tubérculo.

Na nosa literatura rexístranse exemplos aló por 1886-1888, en expresións como non ter un pataco, para cando alguén queda sen cartos, ou non valer un patacón, se algo carece de valor económico.

A pataca foi moeda en Brasil, México, Azores, Timor Leste e O Uruguai. Na actualidade é a oficial da Rexión Administrativa Especial Chinesa de Macau.

3

can

Antiga moeda de dez ou cinco céntimos

Por mor do seu valor reducido, o can acabou usándose como xenérico para cartos, e chegou a expresións como non ter un can, non ter un mal can ou estar sen un can. A razón de ser desta acepción hai que buscala no deseño da moeda: os anversos amosaban un león sostendo un escudo e a xente confundiuno cun cánido. O valor da moeda era de cinco céntimos de peseta (a chamada can pequeno), ou de dez céntimos (o can grande).

A popularización do termo é de creación recente pois, de feito, a súa existencia con esa acepción numismática só se constata nos dicionarios galegos do Dicionario de dicionarios a partir de 1950: isto pode deberse só á súa popularización e non a cando se comezou a emitir, que foi desde 1870.

4

cadela

Moeda de cobre, hoxe fóra de circulación, que valía cinco céntimos

Usouse cadela como xenérico para 'moeda de pouco valor', e así dicimos non ten cadela ou non ten unha cadela de alguén que carece de solvencia económica. Desde 1939, unha moeda de cinco céntimos de peseta converteuse na de menor valor o que fixo máis popular a expresión non ter nin cadela para quen non ten nada de nada.

Cadela aparece nos dicionarios no 1928 e úsase especialmente para a moeda de cinco céntimos, aínda que existiron designacións especificas modificadas mediante adxectivos para distinguir a cadela chica (de cinco céntimos) da cadela gorda, de dez. Como sinónimos, ademais do can pequeno, cadela contaba con mota (que tamén se rematou usando para a de dez céntimos) , carocha e a simplificación chica, que deu lugar á expresión non lle comer unha chica a alguén, co significado de ‘non causarlle gasto'.

5

carto

Moeda metálica ou billete de banco cun determinado valor

Carto é unha variante do numeral partitivo que probablemente acabou sendo o xenérico máis frecuente para 'diñeiro', aínda que na súa orixe daba nome a unha moeda de cobre equivalente a catro marabedís, e máis tarde á cuarta parte dunha peseta. Polo seu pequeno valor era a moeda de uso cotiá para pagar os artigos básicos. Por exemplo medio quilo de pan, a mediados do XVIII, custaba sete cartos aproximadamente.

Dada a profusión do seu uso derivou como nome xenérico para 'capital', 'facenda' e 'fortuna' e produciu unha abundante fraseoloxía: non ter un carto ou non ter cartos,  cousas que custan catro cartos (baratas), facer cartos, ter (moitos) cartos ou carto sobre carto ( que é pagar sen faltar nada).
Os adxectivos numerais e fraccionarios como cuarto deron lugar a moitísimas moedas entre as que destacan: dobrón e semis (de 2); cuatrín (de 4); quinario (5); séxtula, sestercio e sestén (6); ochavo (8); decusis e décimo (10); vintén (20); cincuentín (50) e centén, centavo e céntimo (de 100). Algúns destes chegaron a tomarse como xenéricos, como por exemplo ochavo, coas súas variantes chavo, ichavo e uchavo.

6

branca

Nome dalgunhas moedas ibéricas, normalmente de prata

En 1746 no Coloquio de 24 galegos rústicos, Martín Sarmiento cita esta moeda cando di que a ducia de xurelos se vendía por tres brancas. O nome vén, probablemente, do albeado das pezas que tendo unha gran proporción de cobre se trataban para branquealas e simular que contiñan máis prata.

O nome branca serviu para chamarlles a varias moedas ao longo da historia, que se fabricaron de diferentes metais ou aliaxes: de prata, prata e cobre, só de cobre e mesmo de ouro.

Esta moeda tamén produciu  unha ampla fraseoloxía: quedar sen branca para o proceso de perder diñeiro e estar sen branca, non ter branca ou non ter unha branca para o estado final dese proceso, entre moitas outras.

7

vintén

Antiga moeda de cobre

O vintén foi unha moeda española de vinte reais de ouro (catro pesetas), unha brasileira de vinte réis (plural irregular portugués de real), unha uruguaia de vinte céntimos ou unha portuguesa de dous centavos de cobre. Úsase como xenérico de 'pouco diñeiro' na nosa lingua e tamén no Brasil, existindo a expresión non ter un vintén cando se quere dicir que non se ten nada.

Taboada Chivite recolleu refráns como Vale o boi un vintén e lévallo quen o ten, común no sur de Galicia e en Portugal, ou Vale un vintén o neno que se ten, que se di cando os bebés comezan a camiñar. Aparece tamén nalgunhas coplas de exaltación local que con lixeiras variacións soarían como a canción de máis abaixo, recollida por Dorothé Schubarth e Antón Santamarina na Mezquita e publicada pola Fundación Barrié no Cancioneiro Popular Galego:

Guxinde non vale nada,
Bouzadrago vale un vintén,
Pereira váleo todo
pola mocidade que ten

Palabras traballadas

Todos os termos que traballamos, fóra das Palabras do día, ordenados alfabeticamente.

Ver

Palabras do día

Unha palabra cada día dos 365 do ano, ordenadas alfabeticamente ou por data.

Ir