O castelo

O castelo de Doncos fotografado polo académico Ángel del Castillo (ca. 1910) Positivo de cristal. Biblioteca da Fundación Barrié

Inda que alguén poida pensar que só quedan castelos nos contos da rapazada hai unha manchea de construcións defensivas de tamaño medio polo país adiante que nos remiten a unha época de castelos: “fortaleza rodeada de foxos e defendida por murallas flanqueadas de torres ou baluartes”. Na actualidade moitos deles só se poden documentar polas súas ruínas ou por fontes manuscritas como o famoso Preito Tabera-Fonseca, en boa medida pola destrución que provocou a Revolta Irmandiña. Outro indicativo da súa existencia é o rastrexo da toponimia galega:  Castelo, Torres… ou o mesmo Terra de Castela, que foi a denominación da comarca do Ribeiro de Avia e O Carballiño ata a baixa Idade Media.

A súa razón de existir era a defensa do territorio, ademais de ser a morada do señor feudal propietario e administrador do territorio circundante. Situado nun outeiro, normalmente tiña un focho profundo e unhas murallas que o debían facer inexpugnable. Pero para non nos perder ao entrar en calquera deles, imos explicar as sete partes do castelo máis significativas.

1

alxibe

Depósito, polo xeral subterráneo, onde se recolle a auga da chuvia.

A necesidade de recoller e conservar a auga da choiva ou dos mananciais en tempo de asedio é consubstancial á idea de fortificación e por iso un depósito con esta función está presente xa na antiga Micenas ou nos nosos castros.

Na Península Ibérica este tipo depósito é denominado alxibe. Na antiga Roma, co seu grande desenvolvemento en enxeñaría civil e militar fixéronse  complexas obras deste estilo que se denominaban cisternas, nome que conservarmos con significado moi próximo ao de alxibe. Unha variedade destas serían os alxibes dos castelos.

Estamos ante un termo que se cre que a súa orixe está no árabe al yubb ‘cisterna’ ou ‘pozo’. Tamén deberiamos relacionar con esta etimoloxía a palabra alxube “lugar subterráneo onde se encerran os presos” e que atopamos, por suposto, nos castelos.

2

barbacá

Muro que se construía diante das murallas e máis baixo ca elas para defender unha fortificación. / Abertura angosta en forma de pequena fiestra, xeralmente vertical, feita en murallas, muros ou fortificacións para disparar aos atacantes.

Aínda que o castelo fose pensado e situado para ser unha construción defensiva, rexa e consistente, máis vale ser prudente. Logo dunhas cantas batallas e de descubrir as posibles debilidades, dotáronse dunha barbacá: muro anteposto ás murallas, era de menor altura, tendo como finalidade protexer o castelo dos impactos da artillaría. Este vocábulo ten un posible sinónimo no termo antemural “montaña, rocha ou muro que serve de defensa a unha fortaleza”.

Para os mesmos fins defensivos xorde a segunda acepción do termo ‘abertura vertical nas murallas que servía para disparar sen ser visto’, que tamén ten como posible equivalente troneira, “abertura ou burato na parede dunha fortificación ou no costado dun barco, por onde se poden disparar os canóns sen expoñerse ao fogo inimigo”.

A palabra barbacá ten a súa orixe no árabe bab al baqara ‘porta das vacas’, pois era neste lugar onde se gardaba o gando para prover de carne as fortificacións. É un termo común en moitas linguas europeas ás que chegou a través do latín medieval: inglés: barbican, francés: barbacane, portugués: barbacã, catalán e castelán: barbacana, ás que chegou grazas ao latín medieval.

3

liza

Recinto onde se celebraban os combates dos cabaleiros na Idade Media.

Ao castelo éntrase a través da ponte levadiza. O espazo que hai desde a muralla e o corpo central do edificio é coñecido como liza. Aínda que tamén era empregado para facer torneos e combates os cabaleiros. Desta realidade pódese explicar a orixe da expresión entrar en liza ‘iniciar un combate’ e logo, por extensión, comezar unha discusión.

A palabra xorde cando o castelo estruturalmente é unha construción cada vez máis resistente e máis estudada que se data ao redor do século XII. Volve ser un concepto que se encontra baixo unha forma común nas linguas da contorna. En catalán, lliça; en francés, lice; en portugués, liça. En canto á etimoloxía crese que procede do francés lice de significado semellante, que remite, á súa vez, a unha forma do fráncico *listjak ‘barreira de paus’.

4

torre

Construción estreita e alta que xeralmente forma parte doutra máis ampla.

Non che hai imaxe máis común cando de castelos falamos que a das torres. Unha por cada punto estratéxico, onde se colocaban os vixías “persoas encargada de vixiar”. De seren soldados, daquela coñécense como sentinelas. Mais unha das torres que se enxerga desde lonxe polas dimensións da mesma é a torre da homenaxe. Esta é a parte central do castelo medieval europeo. Onde se localiza a vivenda do señor, xa que atopamos os cuartos, as salas de lecer e tamén de mando. Adoita ser de planta cadrada co acceso movible e elevado para, en caso de ataque, poder illarse e converterse nun reduto de defensa. Ao seu redor constrúese a muralla que posuían para a defensa os baluartes e os bastións. Outras torres son a atalaia, “torre situada nun lugar elevado desde onde se pode vixiar un territorio amplo”, os faros “torre alta situada na costa, provista dunha potente luz e sistemas acústicos, para guiar a navegación” e tamén os campanarios e os minaretes.

O termo torre procede directamente do latín turris ‘torre’ ou ‘baluarte’. En concreto, a denominación torre da homenaxe é común no territorio europeo. Así en catalán é torre mestra ou torre de l’homenatge, en francés donjon, en inglés, keep; en italiano, maschio ou mastio

5

seteira

Ventá estreita e alongada dunha torre ou fortificación por onde se disparan setas.

Indo máis ao miúdo, imos ocuparnos dunha das pezas fundamentais da arquitectura militar dos castelos para a súa defensa. É a seteira unha abertura na muralla, ben estreita, que lles permitía aos soldados destinados á defensa do castelo lanzar as setas: “arma consistente nunha barra fina rematada en punta, que ten unha peza feita xeralmente de plumas no outro extremo para manter a estabilidade”. O deseño destas fendas, vertical ou en forma de cruz, estaba motivado para eliminar os ángulos mortos e non permitir que o inimigo puidese coar os seus proxectís. En cambio, no interior, ensánchase para permitir manobrar ao seteiro.

A palabra é unha creación sobre a base seta, que deriva do termo latino sagitta ‘frecha’ ao que se lle incorpora o sufixo patrimonial –eira. Pero se a arma que se emprega é outra, a denominación muda. Daquela troneira é a “abertura ou burato na parede dunha fortificación, por onde se poden disparar os canóns sen expoñerse ao fogo inimigo”,  a designación é ben plástica xa que se crea sobre o termo trono, o estrondo que producían os canóns cando se disparaban.

6

amea

Cada un dos saíntes en forma de prisma nos que remata a parte superior das murallas, castelos etc., que serve como defensa ou ornamento.

Non hai imaxe na que para identificar un castelo de calquera outra edificación non se poña como trazo distintivo as ameas. Este é un elemento arquitectónico fundamental das construcións militares da Idade Media. Son unha serie de saíntes verticais de altura considerable que se colocaban nos paramentos, “cara exterior dunha parede”, das murallas e torres defensivas dos castelos para que funcionaran de defensa pasiva. Valía como protección dos defensores porque se agochaban detrás das partes elevadas e logo arrebolaban os proxectís, en caso de ataque, polos ocos e mesmo polas barbacás. O espazo comprendido entre dúas ameas non ten unha denominación específica en galego; aínda que si atopamos, noutras linguas, termos que designan ese oco no francés: merlon; italiano: merlone; en portugués: merlão; porén non todas obras lexicográficas consultadas coinciden nesta designación xa que dependendo de onde se toma o termo describe o oco ou saínte.

A orixe etimolóxica do termo parece ser que descansa no latín minae ‘peitoril’ ou ‘ameaza’ ao que se lle aglutina o artigo determinado, de aí: amea. Curiosamente en castelán temos almena por intrusión do artigo árabe al. Porén o equivalente doutras linguas para a designación do oco e que adaptariamos como merlón procede do italiano merlone, mais é unha cuestión pendente de aprobación porque resulta un tema controvertido.

7

adarve

Camiño no alto dos muros dunha fortificación, detrás do parapeto.

Unha imaxe clásica é as sentinelas vixiando os exteriores do castelo facendo roldas interminables desde o alto das murallas. Pois estes soldados andaban sobre o adarve. Son uns camiños máis ben estreitos e feitos de lousas que tamén eran coñecidos como os camiños de rolda. Onde se facían percorridos para vixiar ou, tamén, no que se colocaban os defensores en caso de ataque. Accedíase a eles mediante escadas interiores. Hoxe en día podemos andar por un deles, inda que, ao mellor, non nos damos moito de conta, xa que a muralla da cidade de Lugo é un exemplo deles.

No eido lingüístico podemos dicir que o termo adarve é propio das linguas da Península, xa que atopamos en catalán adarbe, en castelán, portugués e galego adarve. A orixe deste vocábulo témolo no árabe hispánico ad darb ‘camiño’. Mentres que noutras latitudes europeas a terminoloxía créase sobre camiño. Daquela en italiano, cammino di ronda; en francés, chemin de ronde; en alemán, Wehrgang.

Palabras traballadas

Todos os termos que traballamos, fóra das Palabras do día, ordenados alfabeticamente.

Ver

Palabras do día

Unha palabra cada día dos 365 do ano, ordenadas alfabeticamente ou por data.

Ir