O 70% dos termos galegos teñen etimoloxía latina, deixando claro de onde procede a nosa lingua. Con todo, a relación entre as palabras da antiga Roma e as do idioma falado en Galicia, non é de un a un, habendo étimos orixinais que produciron conxuntos cunha diversidade enorme, fenómeno ao que chamamos familia léxica ou morfolóxica. Non é preciso ser especialista para atopar parellas ou mesmo tríos de termos que evolucionaron desde distintas épocas en paralelo, chegando a formas diferentes.
A aquelas que entran primeiro díselles patrimoniais e ás máis modernas, cultismos. Exemplos ben coñecidos serían dor/doloroso, ou chaira/plano.
O latín é unha lingua ben documentada, grazas a que os romanos deixaron abondosa testemuña escrita, e coñecemos que as diferenzas neste tipo de palabras proceden de evolucións que responden a modificacións fonéticas regulares. É dicir, podemos seguir o rastro e chegar a familias léxicas enormes e variadas, con substantivos, adxectivos ou verbos que aparentemente xa non teñen nada que ver entre si.
Neste Setestrelo convidámosvos a coñecer unha tataravoa, o verbo latino sequor, que significaba ‘ir nunha dirección, vencellarse, obedecer’ e moitos dos fillos e netos vivos na actualidade na lingua, entre os que estaría o noso verbo seguir.
Que é consecuencia directa dunha cousa / Que se mantén firme nas súas ideas e actúa de xeito que non contradí a súa maneira de pensar
Desde o primitivo sequor latino, tanto consecuente coma o sinónimo patrimonial conseguinte sufriron unha considerable modificación de significado. As dúas constrúense co prefixo con-, pois este foi un mecanismo de creación de palabras habitual no latín, e forman parte de dúas familias de palabras que se incorporan en distintos momentos á lingua. As que chegan máis tarde conservan unha forma máis parecida á latina como: consecutivo, consecución ou consecuencia; mentres que as que levan máis tempo no noso léxico deixan ver os cambios propios da evolución nas palabras patrimoniais: conseguir ou conseguible.
Cando o prefixo é sub-, tamén hai exemplos da mesma dobre evolución: subseguir ou subseguinte fronte a subsecuente, que conservan todos eles un significado moito máis próximo do étimo.
Acción de perseguir
Sobre sequor formouse tamén unha serie de palabras ás que se lles engadiu o prefixo per-, co significado de ‘reforzo, intesificación’. Persecución e persecutorio representan as de evolución culta, que manteñen a secuencia –cu-, mentres que en perseguimento, perseguible ou perseguidor, todas elas derivadas de perseguir, xa se deu a sonorización propia das palabras patrimoniais, con resultado –gu-.
Outra serie moi similar pero máis reducida é a creada co prefixo pro– (co significado de ‘movemento cara adiante’): como patrimoniais, xurdirían proseguir e proseguimento, mentres que entre os cultimos estaría prosecución. Ningún dos dous prefixos, per– e pro-, contribúe excesivamente a modificar o significado orixinal.
Persoa que acompaña continuamente a outra ou segue a súa doutrina, ideoloxía etc.
Esta forma é un pouco atípica polo seu ditongo crecente –ua– e aparenta ser un cultismo, pero o certo é que leva moito tempo na lingua e na documentación máis moderna que temos aparece xa en 1888. A trampa está en que xa existía no latín e a súa creación responde máis a mecanismos latinos ca romances: secuax era ‘o que segue asiduamente, quen prosegue infatigable’.
Aínda que mantén unha forma conservadora o seu significado evolucionou bastante desde o adxectivo para o 'que segue unha idea ou persoa' a 'quen traballa para outro, especialmente no sentido criminal', ao contrario doutros casos fieis na morfoloxía como secundar, secuela e séquito, que tampouco se distancian demasiado do étimo sequor no valor semántico.
Cousa que se ofrece a alguén como mostra de afecto e atención
A relación entre obsequio e sequor non pasa por ser un obxecto que parte dunha persoa e segue o seu camiño cara a outra: mediante o prefixo ob-, creouse primeiro o verbo obsequor co significado de 'condescender, obedecer' cun seu infinitivo presente obsequi, e deste o substantivo obsequium coa acepción de 'condescendencia, atención, deferencia' (e tamén 'obediencia' e 'encargo'). Na familia léxica de obsequiar, contamos cos adxectivos obsequioso e obsequiador e os substantivos obsequio e obsequiosidade.
Na familia latina tamén estaba o substantivo feminino plural obsequiae co significado de 'rito funerario', exactamente igual ca exequia, palabra que seguiu un camiño semellante por un fenómeno chamado converxencia: do verbo exsequor 'seguir ata o final, especialmente un acompañamento fúnebre ou séquito', creouse o substantivo para o grupo de persoas que compón a comitiva.
Que vén inmediatamente despois do primeiro no tempo, no espazo, en importancia etc.
Tras o número un, o que vén despois é o dous, e por iso se lle chamou secundus, ou 'seguinte', e acabou usándose como ordinal segundo. De aí pasou a termos médicos (secundinas), a nomes de días (segunda feira) e á fraseoloxía (de segundas, con segundas). Como forma culta permaneceu secundario.
A cuestión é: como pasou a denominar unha división de tempo? Cando nos primeiros séculos da idade moderna (na época do científico Bacon e dos astrónomos Brahe e Kepler) se dividía o día en horas (ou graos), fíxose precisa unha subdivisión ulterior que se deu en chamar primus minutus ('primeiro anaco'), e que nos chegaría abreviada como minuto. Para a subseguinte utilizouse secundus minutus ('segundo anaco'), que quedaría reducido como segundo.
Pór en práctica, facer algo / Interpretar unha peza musical / Dar morte a un condenado
A historia de executar está relacionada coa de exequia posto que proceden do mesmo verbo latino: exsequor, que tamén tiña as acepcións de 'cumprir', 'concluír' e posteriormente, no ámbito xurídico, a de 'perseguir legalmente'. O executante asóciase ao primeiro destes valores xa que é o que pon en práctica ou realiza algo, mentres que o executor era daquela o maxistrado que se encargaba de levar adiante o proceso, combinando os dous últimos. Co tempo, rematou adquirindo o senso de 'castigar, especialmente coa morte' e esta evolución afectou outras palabras da familia léxica, que actualmente conservan os dous sentidos: execución, executor ou executar.
Noutros casos conservouse o valor de 'cumprir' ou 'concluír' simplemente ou quedou a medio camiño co matiz xudicial, así que hogano podemos pensar en executivo, executoria ('orde xudicial para que se aplique unha sentenza') e exequátur ('autorización para que se leve a cabo definitivamente unha decisión: nomeamento de embaixadores, sentenzas xudiciais ou circulación de documentación'), sen necesidade de pensar en condenados a morte.
Acción e efecto de secuestrar e circunstancia de estar unha persoa secuestrada
Ás veces da raíz orixinal créase unha rama enteira que se separa do tronco xeral. Este foi o caso do adxectivo sequester, -a, -um, usado inicialmente con valor xurídico como substantivo masculino e feminino para designar ao 'depositario dun obxecto en disputa mentres non se resolve a quen pertence' (e despois para 'intermediario') e como substantivo neutro para 'depósito'. A partir de aí, a palabra pasou a significar 'afastamento', e máis tarde 'arredamento de persoas fóra da vontade delas'.
As palabras secuestrar ou secuestro atoparon mal acomodo en galego, probablemente debido ao ditongo crecente, e aínda na segunda metade do século XX se atopan variantes como secoestro, secostro e reinterpretacións coa familia léxica do sagrado: sacrestar e sacresto (anteriormente mesmo como sagrestar e sagresto).
