Esta planta tan común recibe variadas denominacións, unhas debidas á forma das súas flores, outras ao entretemento que nos poden proporcionar estoupándoas e esta que nos ocupa, sanxoán, relacionada coa época na que aparecen as flores, que chegan a tempo para participar nos ritos que levamos a cabo polo san Xoán.

Os sanxoáns tanto poden formar parte das plantas e flores que se poñen a macerar durante a noite coma adornar a porta da entrada, xa que se lles atribúe a virtude de espantaren os maleficios, e non só os que procedan de entes descoñecidos, senón que nalgúns lugares, os veciños que non se ocupan de adornar convenientemente as casas son obxecto de todo tipo de bromas.

Desde logo, este é un peixe achegado aos santos. Entre nós é coñecido como sanmartiño ou tamén, popularmente, quitándolle xa o de santo, con variantes do nome (martiño, martuxo…), ou, coma noutras latitudes, como peixe de san Pedro.

O característico desta especie son as manchas escuras que ten en ambos os lados do corpo, detrás da cabeza e precisamente da explicación de como se formaron esas manchas deriva a do seu nome. Parece ser que o santo, despois de pescalo, sentiu mágoa del e devolveuno ao mar: da marca dos seus dedos agarrando o peixe xurdirían estes lunares. Nunhas versións, o pescador era san Pedro e noutras san Martiño, e de aí as denominacións. Sobre san Pedro hai outra lenda, segundo a cal as marcas non llas fixo por volvelo ao mar senón por quitarlle unha moeda da boca que lle servía a el para pagar os tributos.

Outra explicación para chamarlle sanmartiño, máis prosaica, consistiría en que no mes de san Martiño abunda máis a súa pesca e que, ademais, é cando se considera que está en sazón. E é que este santo, a diferenza de san Pedro, non consta que fose pescantín.

Se o común dos mortais se acorda de santa Bárbara cando trona, aqueles que desempeñan determinadas profesións de risco de seguro que o fan máis a miúdo.

Segundo nos conta a haxiografía, esta santa foi sometida a terribles tormentos por parte do seu propio pai, que acaba por decapitala. Como castigo caído do ceo contra el, en canto lle corta a cabeza á filla, cae fulminado por un raio. Deste feito deriva a súa protección no caso de tronadas e, por similitude, sobre profesións relacionadas con explosións, como mineiros, fogueteiros ou artilleiros.

Do mesmo xeito que moitas persoas colocaban unha estampa de santo Antonio na porta da corte para asegurar a súa protección sobre os animais alí gorecidos, tamén os que manexaban os explosivos facían outro tanto con santa Bárbara no cuarto onde os gardaban e, de aí, pasou a chamarse xa directamente santabárbara o lugar.

Se xa a forma que herdamos do latín, pupila, era un diminutivo de pupa (‘nena’ ou tamén ‘boneca’), está estendida en moitas linguas a denominación deste orificio do iris con formas que se refiren a unha nena pequena.

A explicación que se dá para este feito é que a pupila actúa tamén como un espello que reflicte a nosa imaxe cando estamos fronte ao interlocutor, devolvéndonola nun tamaño moi reducido, tanto que, independentemente do noso talle, parecemos sempre persoíñas pequenas ou mesmo bonequiñas.

Entre nós, tamén é meniña a máis estendida, se ben en puntos da metade norte da Coruña e de Lugo utilízanse tamén santo, santa e os seus diminutivos, santiño e santiña. Se temos en conta que para nós unha imaxe calquera poder ser un santo, e así dicimos cousas como “Pasaba as follas do libro para verlle os santos“, podemos entender que o lugar do ollo onde vemos reflectida unha figura sexa, daquela, o santo do ollo.

Unha forma popular de chamarlles aos meses do ano era polo nome da festividade máis destacada incluída nos días de cada un deles. Deste xeito, o mes de xuño era coñecido como san Xoán, o de xullo recibía tamén o nome de Santiago e en novembro, que contén dúas festividades moi marcadas, a cousa estaba repartida entre os que tomaban como referencia o día un e lle chamaban santos e os que preferían o san Martiño do día 11.

Tendo en conta que se corresponde co período do ano no que os cambios meteorolóxicos implican mudanzas importantes nos labores agrícolas e tamén domésticos, non estraña a abundancia de refráns que se poden atopar con unha ou outra denominación: “No mes de santos sacha a horta e capa os ranchos” ou “Ao chegar o san Martiño mátase o porco e próbase o viño”.

E da cantidade de celebracións contidas en novembro dános idea este outro: “Bendito mes, que empeza con Santos, media con san Uxío e acaba con san Andrés”.

A denominación de Santísimo para Cristo na Eucaristía vén sendo unha redución da expresión Santísimo Sacramento, outra maneira de chamarlle á Sagrada Forma, é dicir, a hostia a partir do momento da consagración, cando o pan se transforma no corpo de Cristo.

Os sacramentos son, para os cristiáns, sinais instituídos por Cristo que aumentan a graza daquel que os recibe, pero entre eles hai certas diferenzas. Así, uns teñen carácter permanente e só se reciben unha vez, mentres outros, como é o caso deste, poden ser administrados reiteradamente. E todos, segundo a doutrina, están ordenados para a Eucaristía como para o seu fin. Así pois, considérase este o sacramento por excelencia, o Santísimo Sacramento.

En canto á palabra hostia, denominación habitual para a oblea de pan ácimo utilizada na Eucaristía, é un termo de orixe latina e procedencia pagá que nun principio designaba os animais pequenos inmolados nos sacrificios aos deuses, que se chamaban vítimas cando eran de tamaño grande ou mesmo persoas humanas. Tanto as hostias coma as vítimas cambiaron moito co tempo.

O sanctus é o rezo da parte central da misa co que acaba o prefacio, no que se repite tres veces a palabra santo: “santo, santo, santo é o Señor…”, e de aí o nome. A razón desta repetición é que se trata dun trisaxio, é dicir, dun himno dedicado á Santísima Trindade, así que, ao seren tres as persoas, repítese unha vez por cada unha. E aínda que xa van aló moitos anos desde que a liturxia non se celebra en latín, consérvanse algunhas denominacións, coma esta.

O texto componse de dúas partes: a primeira corresponderíase coa loanza que os anxos lle dirixen a Deus, no que supón un culto de latría, que é aquel que unicamente se lle profesa a Deus, e a segunda, coñecida como Benedictus, está tomada da entrada de Xesús en Xerusalén segundo o evanxeo de Mateo.

E se a misa fose cantada, esta parte non sería un rezo, senón un canto, para o que mesmo existe máis dunha versión.