O farraqueiro é un personaxe mítico que se personaliza nun vello cun enorme saco ou farraco 'bolsa de tea de gran capacidade', onde leva aqueles pequenos que non se portan ben, di o Dicionario. Pero don Antonio tranquilízanos. Nun artigo publicado en 1969 na revista do Museu de Etnografia e História do Porto asegura que, aínda que a presenza deste home “sumamente feo” e de voz rouca impresiona, non fai dano.

En moitos lugares o farraqueiro adopta a forma dun insecto enorme pero, sexa cal sexa o seu xeito de presentarse, as súas aparicións son nocturnas.

Lingüisticamente estamos ante un vocábulo onde a súa formación ten como punto de partida o substantivo farraco, a temida bolsa onde levaría secuestrados os nenos e as nenas. O devandito saco crese que ten a súa orixe na palabra latina far, farris, que remitía á “fariña”, “gran”, “trigo”. De farraco, deriva farraqueiro, que presenta o sufixo -eiro, utilizado, entre outras funcións, para formar substantivos que designan un oficio ou profesión (como conselleiro/a, ferreiro/a, enxeñeiro/a...). Ben é certo que o de farraqueiro é un oficio ben pouco prestixiado e nada recomendable, como o indica o dito: anda, durme axiña, que se non vén o farraqueiro e lévate. Unha variante desta denominación é farronco.

Os biosbardos son seres imaxinarios cos que se engana unha persoa incauta, di o Dicionario, unha burla coa que se rir de quen non fai máis que vivir de fantasías, engade Antonio Fraguas. Segundo o etnógrafo, os biosbardos son de moi diferente catadura. Poden adoptar a forma de mozos ben feitos e moi difíciles de capturar, mais tamén a dunha especie de paxaros que traen boa sorte á casa na que se poden reter.

Na procura desa boa sorte, sempre haberá alguén disposto a aceptar o convite de ir cazar biosbardos ao monte, sen decatarse de que todo é brincadeira. De aí a expresión andar aos biosbardos para se referir á busca inútil de algo que non se atopa; ou estar nos biosbardos ou aos biosbardos para as persoas completamente distraídas ou fóra da realidade. E se alguén te amola, xa o sabes, non? Mándao a cazar biosbardos, que igual o perdes de vista un anaco.

Vexamos agora se somos quen de cazar a etimoloxía destes seres inventados. O certo é que a orixe da denominación é tan difícil de indicar como atopar os biosbardos cando te mandan a buscalos monte arriba. A orixe do termo resulta incerta. Pénsase que é unha creación expresiva e que garda relación cunha variante pibardo. Podemos dicir que o seu uso habitual é en plural. Existen tamén outros xeitos de denominar esta fauna imaxinaria: cocerellos, cazabellos, gazafellos ou alpabarda.

Noutras tradicións de seres semellantes atopamos denominacións como pio-pardo, tirisco, gambozino, en portugués. Do último termo atopamos variantes para o vasco, gamburrino, catalán, gambutzí, e o castelán, gamusino. Bicharada semellante atopamos no inglés, snipe hunt, e en francés o dahu, que tamén é recoñecido en Suíza e no norte de Italia.

Raposos e raposas hai moitos no monte, pero a que nos interesa nesta ocasión é a raposa do Morrazo, aínda que dá medo vela! Conta Fraguas que este animal capaz de percorrer longas distancias en poucos segundos e que frecuenta os camiños lanza ouveos doridos e lapas pola boca cando tropeza con alguén, porque a raposa do Morrazo é unha alma en pena que vén ao mundo a penar por certas culpas. Para remediar os seus males hai que dicirlle Deus te leve a porto salvo.

Antonio Fraguas refírese a testemuños de dous paisanos que viron a raposa do Morrazo na Gudiña ou Mondariz .  Pero o seu apelido remite a unha zona moi concreta da provincia de Pontevedra en forma de península, a do Morrazo.

O vulpes vulpes é un carnívoro con moi mala sona, presente en todas as partes do mundo, agás a Antártida. A súa designación raposo nace como unha forma derivada sobre o vocábulo rabo (do lat. rapum), unha denominación motivada pola característica cola do animal. En galego tamén é coñecido co nome golpe, característico da área mindoniense, pero xa documentado na época medieval, e continuador directo do étimo latino vulpes.

Os nubeiros, tamén chamados tronantes ou escoleres, son personaxes máis ou menos misteriosos que segundo a tradición popular soben ás nubes e producen as treboadas. Nalgunhas ocasións mesmo son coñecidos pola veciñanza das parroquias, disposta a lles pagar para evitar os tronos.

Fraguas refírese a un caso recollido por Vicente Risco, o do “tío Bernardo o tronador”, do lugar de Pena Taqueira (Prexigueiro). Este escoler cobraba todos os anos media ola de viño de cada veciño por lles tornar o trono, e noutros lados houbo os que levaban a cada un media tega de pan.

O que non queda claro é se a condición de ser nubeiro é unha maldición ou, pola contra, unha calidade especial que permite a certas persoas amolar as demais coas tormentas ata que son esconxuradas por tres cregos, cada un na súa porta, nunha igrexa parroquial. “Daquela descenden os tronadores, en coiros, e conclúe o seu poder no dominio das tempestades”, detalla.

O termo nubeiro é unha palabra derivada de nube que remite ao latín nubes, que significa o mesmo; ao que engadimos o sufixo –eiro.

Semellante é a situación de tronante, adxectivo formado a partir do verbo tronar que vén do latín tonare, onde a presenza do se xustifica pola influencia dun antigo tronido. Di Corominas que escoler remite ao termo escola, que bebe da palabra latina schola, ‘lección ou escola’. Mais no dicionario de don Eladio Rodríguez vai un pouquiño máis alá dando unha explicación relacionada coa crenza popular que di que o escoler é o que perdeu a cabeza de moito estudar, o que fai posible que levite e suba ao ceo e ande coas nubes a voltas, segundo o seu criterio.

O carrizo ou a carriza é un paxaro da orde dos paseriformes de pequeno tamaño, cor parda, rabo curto e ás arredondadas. Pero alén de definicións científicas, este animaliño é na tradición popular un dos encargados de dar as novas, sexan boas ou malas, ademais de ser quen de sandar doenzas causadas por meigallos.

Para sabermos a natureza da nova que quere comunicar debemos fixarnos cara a que lado canta. Se o fai cara á dereita trae boas novas, pero se o fai cara á esquerda non o serán tanto. Se o que queremos del é que borre o mal da nosa casa, sentímolo moito, pero imos ter que capturalo e levalo connosco ao noso domicilio. Alí pasaremos o pobre carrizo en forma de cruz por riba das persoas e dos animais das cortes. Cando isto quede feito, podemos ceibalo para que volva ao seu niño, aínda que hai quen di que unha vez rematada esta tarefa o carrizo estará morto.

Outra ave que ten calidades semellantes é a pega. Segundo Antonio Fraguas, disque pode adiviñar coa dirección do seu voo se nos irá ben ou mal nalgún negocio ou se chegaremos no tempo previsto ou con atraso na viaxe que imos emprender. Coma no caso do carrizo, o voo cara á dereita é o favorable e o voo cara á esquerda, o que presaxia problemas

Lingüisticamente estamos ante unha denominación que se emprega tanto en masculino, o carrizo, como en feminino, a carriza, e con certa distribución xeográfica diferenciada. Coincide nesta segunda forma coa designación que ten certa vexetación, semellante ao mofo, que se dá en terreos húmidos e asombrados, ademais de nomear unhas plantas gramíneas que se dan na beira dos ríos. Daquela pódese crer que o nome do paxaro provén do feito de que emprega a carriza (mofo) para facer o seu niño ou que aniña nos valados, xa que a planta adoita atoparse nos valados dos lindes. E, á súa vez, indicaremos que a designación que recibe este paxaro procede do latín vulgar *cariceum, nome da planta,, que é un derivado do vocábulo carex..

Na fraseoloxía ao redor do carrizo, referidas ao seu pequeno tamaño, atopamos expresións como máis pequeno có ovo dun carrizo..  Cando un ten viveza dise que é arrichado coma un carrizo, e do que é moi novo e inexperto, que aínda non lle viu o cu á carriza.

Presentámosvos agora un ser fantástico nocturno, o trasno. Adoita facer estragos e enredar, pero hai que recoñecer que nunca produce un dano grave. Antonio Fraguas cóntanos que pode aparecer adoptando tanto a forma de persoa como a de animal, por exemplo un cabalo, e que adoita entrar sempre polo mesmo sitio da casa, polo que é doado conseguir que non volva. Sabedes como? Tomade nota do seguinte remedio que nos dá o protagonista do Día das Letras Galegas 2019:

O mellor xeito de cansar un trasno para que deixe de nos facer trasnadas é poñerlle na entrada unha cunca de millo para que envorque cando entre. Como castigo, detállanos Fraguas, obrígaselle a que conte os grans e que os devolva á cunca. Pero o trasno só sabe contar ata dous, de tal xeito que non lle chega a noite para rematar o traballo e acaba farto.

Este ser fantástico e trangalleiro tamén dá traballo no ámbito lingüístico. Habemos dicir que ten como variante trasgo. A súa orixe é incerta segundo as persoas estudosas do tema. Parece un derivado antigo do verbo trasgreer, ‘facer travesuras’ ou ‘trasgadas’, que procedería do latín transgredi que quere dicir ‘exceder’ ou ‘cometer infraccións’. Sobre o substantivo créase trasnada e trasgada “acción propia de nenos travesos”, que ten como sinónimos aduanada, falcatruada ou travesura.

Ante o historial que ten este ser, non é de estrañar que dea para que o enxeño fraseolóxico sexa amplo. Daquela, se alguén é unha persoa solitaria dise que anda feito/a un trasno; doutra á que lle gusta facer bromas dise que é un trasno; cando todo sae mal poden dicirche que seica anda o trasno contigo, e ser do coiro de trasno dise do que se comporta mal.

O refraneiro recolle que nunca se farta o trasno de facer trasnadas, coa variante Que ha de facer o trasno, se non son trasnadas? Pero tamén temos a versión nocturna doutro coñecido refrán: Cando chove e hai lúa, o trasno anda pola Coruña.

O basilisco, co seu corpo de serpe e as súas patas de ave, moito máis temible ca un simple dragón, chega á nosa tradición desde a mitoloxía grega. Dise del que pode matar a distancia e que lle abonda a mirada para facelo, pero xa o padre Feijoo rexeitaba tal crenza, como tamén que nacera dun ovo posto por un galo ancián. Iso é só para o relixioso un “conto de vellas”, recorda Antonio Fraguas en La Galicia insólita. Tradiciones gallegas (1973).

O que si estaría disposto a admitir Feijoo é a posibilidade de que exista unha píntega chamada Basilisco que sexa inimiga de toda natureza, que pinche o monte e mate todos os animais que coma el son, segundo as crenzas populares, velenosos, agás a donicela.

O termo basilisco chega á lingua desde o latín basiliscus ‘basilisco, serpe velenosa’, adaptación da palabra grega basilískos, ‘reisiño’, diminutivo de basiléus 'rei'. A aplicación do termo a este animal fabuloso sería consecuencia do seu parecido cun monarca pola crista que ten, que semella unha coroa. Relacionada coa mesma orixe temos o termo basílica, ‘edificio público onde se impartía xustiza na Roma antiga’. No cristianismo esas salas convertéronse en igrexas, as sete principais fundadas por Constantino.

A fraseoloxía recolle dúas frases que gardan relación co temor que infundía este animal e as terribles consecuencias de enfadalo: feito un basilisco, empregada para indicar que a persoa está ‘moi furiosa’, e ollos de basilisco, que se aplica ao ‘que che mira de xeito malévolo e fero’.