As cantigas son os primeiros testemuños da nosa literatura. Eran composicións líricas, profanas ou relixiosas, que se elaboraban e representaban nas cortes medievais acompañadas da súa respectiva música. De aí o seu nome: a orixe desta palabra está no termo latino cantica, plural de canticu, que significaba 'cántico' ou 'canción'.

As cantigas galego-portuguesas apareceron no noroeste peninsular cando se espallou a cansó, un tipo de composición de éxito en Occitania, no sur de Francia, na que un trobador namorado lle cantaba á muller que amaba. Aínda así, non só existiron cantigas de amor, que é como se chaman este tipo de poemas, senón que tamén se cultivaron cantigas con outros temas.

Cando, en vez de ser un home quen cantaba o seu amor por unha dona, se trataba dun poema posto en boca dunha muller–lembremos que, polo que sabemos, os trobadores eran sempre homes–, as cantigas eran de amigo. Nas cantigas de amigo, unha moza nova laméntase pola ausencia do namorado –ou alédase polo seu amor correspondido!

Outras cantigas servían para parodiar ou criticar persoas, costumes, clases sociais etc. Estas serán coñecidas como cantigas de escarnio e maldicir.

Por último, non debemos esquecer que o rei Afonso X escribiu máis de 400 cantigas relixiosas na honra da Virxe María: son Cantigas de Santa María, unha obra inmensa á que o monarca dedicou gran parte da súa vida.

O soneto é un dos tipos de composición de máis éxito da literatura universal, pois foi usado durante séculos e segue a ser usado aínda hoxe por moitos e moitas poetas.

O soneto parece xurdir en Sicilia, no sur de Italia, no século XIII, e é en Italia, daquela, onde debemos buscar a orixe da palabra: sonetto, un termo que, derivado do provenzal sonet, serviría para poñerlle nome a unha ‘canción pequena ou breve’. Esta canción breve converterase nunha composición de moda: Dante, Camões, Garcilaso ou Shakespeare compuxeron elegantes sonetos en italiano, portugués, castelán e inglés, respectivamente.

En galego, adquiriu certa celebridade o soneto titulado “Respice finem”, escrito por Pedro Vázquez de Neyra, un médico da Real Audiencia da Coruña, en homenaxe á defunta raíña Margarida de Austria, en 1612, a pesar de que a nosa literatura atravesaba daquela un período de escasa produción literaria.

Autores posteriores seguirán compoñendo sonetos: no século XVIII, Xosé Cornide escribe “A Filida”; no Rexurdimento, Curros Enríquez vai dar ao prelo uns cantos sonetos, e, xa no século XX, non debemos esquecer que grandes poetas como Ramón Cabanillas ou Aquilino Iglesia Alvariño tamén utilizaron este modelo na súa poesía, que tivo un novo renacemento entre algúns autores da década dos oitenta como Ramiro Fonte, Rábade Paredes, Darío Xohán Cabana.

O vilancico –ou panxoliña– pode lembrarnos o fío musical dos centros comerciais durante o Nadal, pero a súa orixe é ben distinta: naceu en Granada a finais do século XV, en 1492, e estaba escrito en castelán. O seu nome, de feito, xorde nesta lingua como derivación de villano, dos viláns, os habitantes da vila, pois eran estas xentes os que empezaron a compoñelos. No século XVII, en Castela comezaron a compoñerse cancións sobre o nacemento de Cristo nas que, nun xiro inesperado, o Mesías nacía na nosa terra e, de feito, estas composicións chegaban a mesturar o castelán co galego. A palabra sinónima panxoliña crese que é unha deformación de Pange lingua, un himno eucarístico composto por san Tomé de Aquino.

Non é sorprendente, daquela, que estas pezas acabasen tendo éxito en Galicia –logo de se espallaren por toda a Península e mesmo chegaren a América!–, aínda que non sería ata o século XVIII.

A primeira representación dun vilancico en terras galegas da que temos noticia aconteceu en Compostela en 1790; porén, será en Mondoñedo onde se instaurará a tradición de representar un vilancico en galego todos os anos, e tamén Ourense chegará a presenciar a posta en escena dalgunha destas cancións. Non podía ser menos:  nalgún vilancico castelán, os reis non eran de Oriente, eran de Ourense!

O romance, como as coplas —de feito, ambas poden combinarse nun mesmo texto—, tamén é unha composición tradicional e popular que formou parte da cultura galega desde hai séculos. Do século XIII parece proceder o Romance de don Gaiferos, que narra a peregrinación a Compostela deste personaxe cando aínda non celebrabamos o Xacobeo con grandes concertos e campañas publicitarias.

O feito de seren composicións antiquísimas tamén nos axuda a comprender a orixe do termo: do latín romanice, ben directamente, ben a través do provenzal romans, sería o termo co que se designaba aquilo ‘escrito en lingua romance’. Por iso, cando xurdiron as primeiras composicións deste tipo, redactadas nas linguas romances, recibiron este nome.

En pleno período dos chamados Séculos Escuros, cando o galego apenas deixaba unhas poucas composicións para a historia, celebráronse no ano 1697, en Santiago, as Festas Minervais, un certame poético no que unha das seccións estaba dedicada aos romances en galego. Desta xusta literaria conservamos dez romances; o gañador, Xoán del Río, escribiu o seu «na nosa lingua esquecida / nomais, que por ser galega». Queixábase, daquela, na súa composición, da situación do galego naquel momento.

Así e todo, os romances seguirían o seu curso na historia da nosa literatura e chegarían, como noutras linguas, a ser un recurso da poesía vangardista. En 1928, Eduardo Blanco Amor —que non só escribiu grandes novelas— publicou Romances galegos, un libro de poemas en que, a partir dun molde tan tradicional e popular como era o romance, desenvolveu unha linguaxe sofisticada e propia da xeira vangardista.

As composicións na honra dunha persoa falecida foron —e aínda son— frecuentes en calquera literatura. Exequias, elexías, prantos, nenias... Todas elas son pezas dedicadas a loar ou lembrar alguén que faleceu, e todas elas aparecen ao longo da nosa historia literaria, sen excepción.

Os prantos son, sen dúbida, os que desde máis cedo foron cultivados na literatura galega. Aínda que non sexan as máis coñecidas, podemos atopar entre as nosas cantigas medievais galego-portuguesa catro prantos de Pero da Ponte, do século XIII, e mais outro, dun xograr de León chamado João, dedicado ao monarca portugués don Denís, finado en 1325. O termo é un semicultismo que bebe do equivalente latino planctus ‘lamentación’ ou ‘pranto’.

As elexías son textos que buscan emocionar o público, e non sempre teñen por que invocar a morte dalgunha persoa, pero moitas veces ese é o seu tema.. Deste xeito, Álvaro Cunqueiro deixou dúas elexías —a Manuel Antonio e a Feliciano Rolán— no seu Dona do corpo delgado, e Cabanillas chegou a compoñer “Na morte de Castelao” logo da pasamento do rianxeiro. É posible que chegue desde o termo latino elegia, préstamo do grego elegeía ‘canto elexíaco’.

Pero volvamos á palabra que nos ocupa e falemos das nenias, ese xénero que Aquilino Iglesia Alvariño fixo seu, primeiro como unha sección de Cómaros verdes e anos despois como libro, e que empregou para loar poetas galegos e universais de todas as épocas, desde o poeta clásico Catulo ata Luís Amado Carballo e Rosalía, pasando polo escritor alemán do XVIII Hörderlin.

Trátase, en calquera caso, dun termo que xa en latín designaba os cantos fúnebres, e que nos serve para comprobar como a morte foi sempre un tema fundamental en calquera literatura. Aínda que a palabra se tome da latina naenia, esta procede da grega nenía ‘canto fúnebre’.

A épica foi un xénero en voga durante a Idade Media que deixou exemplos para distintas linguas europeas: o Cantar dos Nibelungos en alemán, o Beowulf en inglés antigo, a Canción de Roland en francés e o Cantar de Mío Cid en castelán. E, xa no Renacemento, Luís de Camões comporá Os Lusíadas, o poema épico portugués por excelencia.

A épica é un dos xéneros máis primitivos de toda a literatura. Teñamos en conta que provén do latín epicus, que á súa vez ten a súa orixe no grego epikós, termo derivado de epos, que significaba ‘palabra ou narración’; se pensamos nas aventuras de Ulises, a Odisea cantada por Homero, veremos que a épica foi, nun tempo, a maneira de narrar por excelencia.

En galego, xaora, tamén contamos con poemas épicos de noso. Porén, deberemos agardar ata o Rexurdimento, isto é, na segunda metade do século XIX, para atopalos. O primeiro deles é Os Calaicos, obra do poeta Florencio Vaamonde Lores, que narra a vitoria dos galegos, encabezados por María Pita, na defensa da Coruña contra as tropas inglesas de Francis Drake. A mesma fazaña narraría pouco despois en Lenda de groria o seu coetáneo Alberto García Ferreiro, e tampouco debemos esquecer Andeiro, outro poema épico saído da pluma de Evaristo Martelo Paumán.

Así e todo, o noso poema épico por excelencia vai ser Os Eoas, a obra de Eduardo Pondal. E todo iso a pesar da peculiar historia que rodea a súa publicación: estivo a piques de saír do prelo en diversas ocasións entre finais do XIX e comezos do XX. No ano 1992 Amado Rincón publica unha versión reconstruída e fragmentaria a partir de papeletas manuscritas e non sería ata o ano 2000 cando apareceu a versión definitiva que o propio Pondal deixara para a súa publicación, entre os documentos que o poeta legara á Real Academia Galega. Os Eoas é un poema épico que relata o descubrimento de América por parte da expedición dirixida por un Cristovo Colón galego; a teoría da orixe galega do almirante é moi vella pero, de feito, as inseguridades sobre se sería certa ou non motivaron que o poema nunca fose publicado mentres Pondal viviu.

Se ben a sátira pode desenvolverse no teatro e na narrativa, a poesía satírica supuxo un filón literario ao longo de toda a historia da literatura universal. A súa orixe remóntase á literatura latina, onde xa se denominaba satira ou satura. Esta palabra, que tamén significaba ‘prato cheo de comida’ —e que garda relación con termos como saturar ou saturado— foi, por outra banda, influenciada polo termo grego satyrikós, que se empregaba para falar daquilo 'relativo aos sátiros', as criaturas mitolóxicas.

Os primeiros exemplos cos que contamos na nosa lingua son, sen dúbida, as cantigas de escarnio e maldicir, das que xa falamos máis atrás, e nelas os trobadores e os xograres non tiñan inconveniente en rirse ou poñer a pan pedir a quen se lles puxese por diante.

Unha das obras cimeiras da poesía satírica galega é O divino sainete, de Manuel Curros Enríquez, cuxa interpretación é discutida pola crítica —unha parte enténdea como unha parodia d’A divina comedia de Dante, outra, como réplica a un libro de Emilia Pardo Bazán—, pero que en todo caso representa unha visión satírica da sociedade española da Restauración borbónica de finais do século XIX.

Outro celanovés, Celso Emilio Ferreiro, será autor do libro de poemas Cantigas de escarnio e maldicir. A referencia á literatura medieval é evidente desde o título desta obra, pero a influencia de Curros tamén se deixa ver nos seus versos. Nas súas composicións, o autor de Longa noite de pedra fai unha crítica descarnada á emigración galega, logo da súa estadía en Venezuela.

E, evidentemente, a sátira chegará ata os nosos días adaptándose aos tempos, tal e como se pode ver nalgunha das provocadoras pezas do Unicornio de cenorias que cabalgas os sábados do colectivo Ronseltz.