Casares, o contador

A literatura de Casares é a manifestación escrita da súa brillante forma de se expresar oralmente

Casares dicía de si mesmo que era “un contador de historias”, expresión significativa no sentido que expón o académico Henrique Monteagudo na única biografía que sobre o homenaxeado se publicou ata o de agora (Galaxia, 2017) e que leva por título precisamente esa frase. Monteagudo defíneo como contador porque a súa literatura é a manifestación escrita da súa brillante forma de se expresar oralmente. Esta capacidade –aprendida en parte da tradición oral presente na súa infancia e mocidade en Xinzo, como destaca o biógrafo– é un recordo común de todas as persoas que con el trataron e tiveron a sorte de escoitar os contos, anécdotas, detalles etc. que fiaba espontaneamente no seu discurso.

Contador é a persoa que conta. Xorde por derivación do verbo contar, presente na lingua desde sempre. A acepción máis antiga é a de “asignarlle un número a cada unha das persoas ou cousas dun conxunto, para saber cantas hai”. Procede do étimo latino computare, que tiña o mesmo significado e foi unha palabra de uso corrente, formada sobre putare, que en orixe tiña o sentido xeral de ‘purificar’ e que logo se concretou en atribuír unha numeración. O prefixo com-, probablemente se lle engadiu como un elemento de reforzo, para distinguilo doutras formas derivadas sobre a mesma base (amputar, imputar, disputar etc.).

Dáse no idioma unha parella de verbo e substantivo, contar / conta, patrimonial desde os primeiros tempos do romance, e computar / cómputo, par máis tardío, con dous séculos de diferenza, que expresa o mesmo significado pero amosa a feitura típica dos cultismos.

Aló polo século XV, no medievo, sucedeu algo ben curioso co valor semántico de contar: a nivel popular comezou a espallarse un novo significado que reinterpretaba o sentido de “enumerar os elementos dun conxunto” como “debullar os pasos dun suceso ou dunha historia”, ou sexa, narrar, “expoñer en detalle un feito”. Desde ese momento, non só conta quen fai as contas, senón tamén quen fai, imaxina ou reproduce os contos.

Casares, o curioso

Casares tiña unha memoria poderosa pero tamén unha enorme curiosidade por todo

Tanto na súa obra escrita coma na súa actividade de xestor cultural –dirixiu a editorial Galaxia de 1985 en diante e foi presidente do Consello da Cultura Galega desde 1996–, Casares deixou patente ser un home culto, unha persoa que sabía moito e de moitas cousas; tiña unha memoria poderosa, pero tamén –como destacan quen o coñeceron e corrobora a súa xente máis próxima–, unha enorme curiosidade. A profesora Dolores Vilavedra di que foi “curioso ata o infantilismo”. Seu irmán pequeno, Xabier Casares Mouriño, conta que “tiña unha gran curiosidade por todo: pola literatura, polas ciencias, pola política, pola música…”. Kristina Berg, a súa viúva, destacaba que era “marabilloso vivir cun home que goza con todas as cousas do mundo”.

O adxectivo curioso -a describe as persoas que senten curiosidade, o “desexo de saber, de aprender, de coñecer cousas novas”, di o Dicionario. A palabra chega practicamente inmutable desde o latín, curiositas, curiositatis desde un punto de vista formal, pero foi modulando o valor semántico: ten na súa base o morfema cur- que vén da voz cura, que para os romanos era o coidado e a preocupación con que se trata algo delicado ou que ten especial importancia. A día de hoxe, falamos con naturalidade das curas que un enfermeiro dispensa a un paciente, ou unha nai á súa filla. Tamén dicimos que manipula con curiosidade os obxectos quen trata o que ten como se fose único; e ese precisamente é o xeito en que mira a realidade a persoa curiosa, entendendo que en cada cousa do mundo pode haber algo irrepetible, polo que merece prestarlle a maior atención para ser quen de descubrilo e comprendelo.

Casares, o conversador

"O máis grande conversador do país, xunto con Cunqueiro", chegaron a dicir sobre el

“O mellor tertuliano de Europa” ou “o máis grande conversador do país, xunto con Cunqueiro” son algúns dos variados comentarios sobre esta capacidade de Casares que recollen as hemerotecas. É unha virtude del que todo o mundo recorda con admiración e que Xosé María Fonseca, un dos seus mellores amigos, describe moi ben: “Nunca coñecín a ninguén que tivese esa capacidade de comunicación por medio da palabra e do xesto. De xeito espontáneo, e sen esforzo ningún, era capaz nunha tertulia, digamos numerosa, de crear –co aplauso e rexouba tácito ou expreso de todos os presentes– unha corrente de comunicación aberta con todos e cada un deles. (…) Carlos conseguía ter encalatrado o seu auditorio.” Ademais, a crítica coincide en sinalar como un dos valores que fan única a súa produción que a súa escrita sexa precisamente o espello máis fiel desa oralidade poderosa.

Conversador, conversa (ou conversación) e conversar son todas palabras dunha mesma familia cunha base de derivación común. Parten do verbo latino conversari, cuxo significado orixinario tiña curiosamente pouco ou nada que ver co que hoxe entendemos por conversar, xa que para os romanos equivalía a manterse ligado a algo, aos obxectos que usaban frecuentemente ou ás persoas con quen tiñan un trato cotián. Para expresar a noción de diálogo –procedente do grego diálogos, ‘palabra que pasa a través’, é dicir, dunha persoa a outra–, tiñan outra palabra, sermo, sermonis. Este termo especializouse máis tarde cun sentido específico no ámbito relixioso (o do actual sermón) e o seu lugar ocupouno de forma natural a conversatio, pois as persoas que teñen contacto a diario, as que conviven, precisan intercambiar palabras con frecuencia.

Casares, o coleccionista

Cámaras, trens –polos que sentía auténtica paixón– e moitos outros obxectos, entre os que cabe destacar a súa colección de “Principiños”

A Casares encantáballe coleccionar cousas. Cóntao o seu irmán pequeno, Xabier: “Carlos tiña unha gran predilección polas cousas pequerrechiñas. Xa de maior, tiña unha colección de máquinas de fotografar, algunhas eran verdadeiras miniaturas; tamén tiña uns trens montados sobre unha maqueta, da marca Marklin, da escala máis diminuta.” Cámaras, trens –polos que sentía auténtica paixón– e moitos outros obxectos, entre os que cabe destacar a súa colección de “Principiños”; o libro O Principiño de Saint Exupéry –que el mesmo traducira para a nosa lingua en 1972 e que se considera un texto fundacional da  literatura galega traducida –era o seu conto favorito e tiña edicións en máis de noventa idiomas–. A Fundación Carlos Casares organizou con estes exemplares unha exposición itinerante que continúa a percorrer os centros de ensino e salas de todo o país.

Coleccionista, coleccionismo ou o propio verbo coleccionar son derivados que xurdiron en distintos momentos da historia da lingua partindo do substantivo colección, sobre a raíz do verbo latino colligere (supino collectum), que significaba ‘recoller’ ou ‘xuntar’. Como todas elas son voces cultas, mantense a consoante duplicada -cc-, precedida por “e”, por máis que na oralidade, nunha pronuncia relaxada, a tendencia sexa a realizar nada máis unha consoante simple. Unha persoa afeccionada ao coleccionismo pode dar en xuntar calquera cousa, pois en principio calquera obxecto é candidato a ser coleccionable, mais, con todo, existen tendencias e hai obxectos de colección que son especialmente populares, razón pola cal se crearon termos específicos para dar conta deles. Son casos como filatelia –a arte de coleccionar selos de correo–, numismática –consistente en facer o propio coas moedas–, ou bibliofilia –a paixón das persoas que consideran o libro como un obxecto de arte en si mesmo–.

Casares, o conciliador

Da súa actividade pública, moitos enxalzan o seu sentido posibilista e o seu talante conciliador

Carlos Casares exerceu unha actividade pública intensa e ademais dos  comentados postos de responsabilidade no ámbito cultural, ocupounos tamén na esfera política, na decisiva época denominada Transición, chegando a ser membro do primeiro Parlamento de Galicia (1981), onde destacou o seu esforzo na redacción e aprobación da Lei de Normalización lingüística de 1983. En casos semellantes –e mesmo pasados os anos– semella imposible que se emitan xuízos positivos desde todas as bandas, e neste sentido o caso de Casares non é unha excepción: hai quen opina que foi tépedo de máis e pouco contestario mentres outras persoas enxalzan o seu sentido posibilista e o seu talante conciliador. A poeta Luísa Castro expresábao dun xeito fermoso: “Deixou unha pegada e un espírito aberto, de consenso, de amplitude de miras e de compromiso que nunca estaba reñido coa necesidade de tender pontes cos demais (…). El non era nada gregario. E tiña a capacidade de admirar.”

O verbo conciliar ten varias acepcións posibles; entre outras, tratándose de nocións abstractas, defínese como “poñer en harmonía aquilo que se manifesta como contrario ou diferente”, en tanto que, referido ás relacións humanas, significa “facer que dúas ou máis persoas se poñan acordo ou deixen de ser inimigas”.  Todas elas achégannos a unha das principais acepcións do étimo latino, conciliare, que era especificamente ‘unir polos sentimentos’, ou sexa, conseguir un espazo para o encontro non só de posturas senón tamén de afectos. Na antiga Roma, o conciliabulum era o lugar onde se facían reunións –na lingua de hoxe conservamos a voz, conciliábulo, pero cun sentido distinto–, que podían ser para tratar asuntos diversos, de negocios, comerciais, disputas persoais etc. e, por esta razón, o verbo acabou desenvolvendo outras tantas acepcións máis concretas para cada un deses usos. Partindo desta raíz, prenderon no romance varias palabras, algunhas sobre a forma por evolución patrimonial, concell-, como concello, e outras en que se mantén a base culta, concili-, tal é o caso de conciliar, conciliador, irreconciliable ou concilio.

Casares, o conquistador

A capacidade para conquistar de Carlos Casares proxectábase nas relacións persoais en xeral e cos seus milleiros de lectores e lectoras

Conta Marina Mayoral que Casares coñeceu a quen sería a nai dos seus fillos, Kristina Berg, subido nun tren, viaxando desde Bilbao de volta para o país. Kristina era, en palabras de Mayoral “alta, guapísima, rubísima, de ollos azuis e pel clara; a sueca típica”, e o certo é que, non moito tempo despois dese primeiro encontro ferroviario, casaban os dous aló por 1971. Sen querer entrar en leas e gustos, semella que o escritor ourensán non destacou por un físico espectacular, mais tiña, a xulgar polo que din as persoas que o trataron, un forte poder de sedución, unha atracción que exercía, sobre todo, a través da palabra, e que fixo que se referisen a el como un auténtico conquistador. A capacidade para conquistar de Carlos Casares proxectábase nas relacións persoais en xeral, cos amigos e compañeiros de mesa, co público das súas conferencias ou os colegas das institucións e, por suposto, cos seus milleiros de lectores e lectoras. Dío o escritor Antón Riveiro Coello: “Era un gran sedutor, non só como  persoa senón tamén como escritor, e a literatura galega débelle a el o maior carrexo de lectores en lingua galega”.

Conquistador  é un adxectivo que remite ao participio do verbo conquirere, o cal xorde no latín medieval por derivación do infinitivo quarere para o que se coñecen varias acepcións, entre as que están ‘procurar’ ou ‘buscar’. De quarere naceron verbos como querer, adquirir, requirir, inquirir ou perquirir. No caso de conquistar, o prefixo con-, que expresaría as ideas de ‘en totalidade’ ou ‘con compañía’, súmase en concreto a unha forma coñecida como frecuentativo do verbo para dar en conquistare, ou sexa, a maneira de expresar que a acción se realiza reiteradamente. Daquela, conquistare sería procurar algo con insistencia. Centos de anos despois, o valor semántico foise transformando ata chegar ao que hoxe coñecemos e se nos fixamos nas acepcións que presenta o Dicionario, decatámonos de que en todas elas  segue vixente a idea de conseguir algo (xa sexa un obxecto, un territorio ou o amor de alguén) por medio do esforzo e a perseveranza, deixando ver que segue viva a través dos séculos a noción do frecuentativo etimolóxico.

Casares, o columnista

Casares sentiu fascinación polo xénero xornalístico, desde que nos anos setenta publicara os seus primeiros artigos

Moitas persoas destacan entre a produción escrita de Casares os seus textos xornalísticos –por exemplo é o que comenta Inma López Silva para o Cuestionario Casares da RAG–, o que non é algo menor, tendo en conta que a súa narrativa está entre as máis valoradas da historia da nosa literatura contemporánea.

Casares sentiu fascinación polo xénero xornalístico, desde que nos anos setenta publicara os seus primeiros artigos en La Región –o primeiro en lingua galega saíu en novembro de 1972– e, a partir dese momento, colaborou en diferentes xornais con artigos de temática variada. En 1987 inicia, en La Voz de Galicia, a sección Á marxe, que acadou periodicidade diaria dado o éxito de público. Os artigos desta etapa pódense ler no blog de homenaxe Á marxe do tempo, publicado polo mesmo diario. Sobre a súa actividade como columnista di o xa citado Xosé María Fonseca: “Creou un estilo propio que, ao meu entender, céntrase fundamentalmente en sacarlle a transcendencia ás cousas pequenas e aparentemente intranscendentes de cada día”.

Na linguaxe xornalística, unha columna é unha sección fixa que se identifica por un título de conxunto, e que vai asociada a unha sinatura dun personaxe normalmente relevante, o chamado columnista. Este tipo de colaboracións constitúen practicamente un xénero en si mesmo e débenlle o nome a que nas publicacións en papel, en concreto nos xornais, a columna é o espazo que ocupan, entendendo por columna “cada unha das divisións verticais dunha páxina impresa dun periódico ou libro”, como di o Dicionario, onde se asume un sentido figurado que nace por comparación coa forma da silueta dunha columna arquitectónica. En latín, a palabra tiña o significado de ‘piar’, aínda que tamén contaba cun sentido abstracto, como ‘fundamento’ e forma idéntica, columna -ae. Os romanos relacionábana con outros dous termos latinos, columen -inis e culmen -inis, de onde nos chegan os cultismos culminar e culminante, mentres que por evolución patrimonial temos cume (ou cumio, con engadido do -o final para reforzar fonoloxicamente o xénero gramatical).