Sete palabras de pioneiras para o Día da Muller

Fotograma de Norma Rae de Martin Ritt (1979)

Achégase o Día Internacional da Muller. As orixes desta conmemoración que reivindica a fin de calquera desigualdade por motivos de xénero están no movemento obreirista e sufraxista de comezos do século XX en América do Norte e Europa. Viaxamos no tempo para lembrarmos mulleres pioneiras do feminismo -a doutrina que está detrás desta celebración- mesmo antes de que se lle puxese nome. Pero antes de entrarmos en materia, por que xusto co gallo do 8 de marzo?

O primeiro Día Nacional das Mulleres celebrouse nos Estados Unidos o 28 de febreiro de 1909. O Partido Socialista de América escolleu a data en honor á folga de traballadoras do téxtil de Nova York para denunciaren as condicións laborais que sufrían. En 1911 espallouse e celebrouse por primeira vez, un 19 de marzo, o Día Internacional da Muller coa participación de varios países europeos. A mobilización adquire tamén un par de anos máis tarde unha mensaxe de protesta contra a guerra mundial que se achega, e xa en 1914 as mobilizacións céntranse en Europa arredor do 8 de marzo. Nas vésperas da revolución, as mulleres rusas elixen tamén o 8 de marzo para iren á folga na que reclaman “pan e paz”.

Xa en 1975, durante o Ano Internacional das Mulleres, a ONU empeza a celebrar o 8 de marzo o Día Internacional da Muller. Catro décadas despois, a data cobra unha significación especial nun contexto que moitas voces cualifican de nova vaga feminista.

 

1

Feminismo

Doutrina que defende a igualdade de dereitos entre o home e a muller.

Feminismo é un neoloxismo procedente do francés. Segundo a filósofa gala Geneviève Fraisse, o termo procede da medicina, eido no que foi empregado na segunda metade do s. XIX para referirse a unha feminización por enfermidade do corpo do home. En 1872 Alexandre Dumas fillo usou por primeira vez o adxectivo féministe, en L'Homme-Femme, cun sentido pexorativo. Dez anos despois, Hubertine Auclert, xornalista e pioneira do sufraxismo galo, apropiouse da palabra e empregouna para referirse á loita pola igualdade entre mulleres e homes, a realidade que segue a designar na actualidade.

Creado sobre o termo latino femina ‘muller’ ao que se lle engade o sufixo –ismo como designador de ‘movementos sociais’. Como tamén é unha formación neolóxica do século XX a denominación machista: “ideoloxía, comportamento ou actitude de quen defende a supremacía do macho e non acepta a igualdade de dereitos entre o home e a muller”, procedente do inglés pero creado sobre a palabra do español de México: macho.

2

Igualdade

Calidade de igual.

“O feminismo é un fillo non querido da Ilustración”, asegura a filósofa Amelia Valcárcel. Neste contexto, no século XVIII xorden voces precursoras que denuncian a incoherencia e inxustiza que supón negarlles a cidadanía ás mulleres, excluíndoas da configuración da democracia moderna. Unha delas é a de Olympe de Gouges (1748-1793), autora da Declaración dos dereitos da muller e da cidadá (1791). O texto é unha resposta á Declaración dos dereitos do home (1789) que, baseándose en Rousseau e o seu Contrato social (1762), proclama a liberdade, igualdade e fraternidade como paradigma, pero só para o xénero masculino. A súa autora foi condenada a morrer na guillotina.

Estamos ante un substantivo abstracto de orixe culta xa que procede do latino aequalitas ‘calidade do que é igual’. Este termo créase, á súa vez, sobre o adxectivo aequus ‘igual’ ou ‘equilibrado’ do que atopamos derivados en galego como equidade ‘calidade de quen é equitativo’, e a propia palabra equitativo ‘o que é xusto’, e un chisco máis agochado atopámolo convertido en prefixo nos vocábulos: equilátero ‘de lados iguais’ ou equidistante ‘que está a igual distancia’.

3

Vindicación

Acción e efecto de vindicar.

Mary Wollstonecraft (1759-1797) é outra precursora destacada do espírito do 8 de marzo. En 1792 publicou Vindicación dos dereitos da muller, un ensaio dedicado en boa medida a replicar os tratados sobre educación de Rousseau e a subordinación natural das mulleres que defenden. Igual que Olympe de Gouges, a pensadora británica defende a igualdade de todos os seres humanos e outórgalle ademais á educación categoría de reivindicación política. Mary Wollstonecraft morreu aos poucos días de nacer a súa filla Mary Shelley, a creadora de Frankenstein, cinco anos despois da publicación da súa Vindicación dos dereitos da muller.

A palabra que nos ocupa relaciónase co verbo vindicar que significa na súa primeira acepción ‘defender’ e na segunda ‘reivindicar’, onde a súa orixe está en vindico ‘reclamar’. A forma do substantivo é culta tamén xa que chega da forma latina vindicatio que significaba, ademais dos significados actuais de vindicación, ‘vinganza’. Ambas as dúas son variantes eruditas dos termos vingar e vinganza.

4

Transgredir

Non facer o que manda unha lei, unha orde ou unha obrigación establecida.

Rosalía de Castro (1837-1885) merece ser proclamada primeira feminista galega e pioneira dun novo paradigma literario feminino na literatura española. Así o defende a filóloga Pilar García Negro, para quen o feminismo da autora fundacional das letras galegas contemporánea é “correlato lóxico da súa posición vital, filosófica e política na vida”. “Las literatas. Carta a Eduarda” (1866) é boa proba disto. Neste ensaio escrito en forma epistolar,  Rosalía analiza o que significaba ser escritora no século XIX e reflicte os prexuízos que tivo que sufrir como muller transgresora que foi na época que lle tocou vivir.

Na actualidade pódese dicir que é un vocábulo culto, que atopamos, sobre todo, na linguaxe literaria e xornalística escrita e moi vinculado ao ámbito legal. Deriva da forma latina *transgredere que procede da clásica transgredior, que significaba ‘pasar ao outro lado’, figuradamente ‘expoñer completamente’. Da mesma familia é o termo transgresor ‘que transgride’ ou ‘infractor’ e tamén transgresión ‘acción de transgredir’ ou ‘infracción’, mais é curioso que en xeoloxía describe o ‘avance do mar sobre o territorio’ recuperando o sentido orixinal latino.

5

Rol

Función que lle corresponde a alguén nunha determinada situación.

A ferrolá Concepción Arenal (1820-1893) tamén desafiou os roles de xéneros establecidos. Cando a lei aínda prohibía as mulleres acceder aos estudos superiores, vestiuse de home para acudir ás aulas universitarias e converteuse na primeira licenciada de toda España. O seu pensamento feminista queda reflectido en obras como A muller do porvir (1868), onde critica as teorías que defendían a inferioridade feminina baseada en supostos motivos biolóxicos.

Esta palabra ten a súa orixe nun vocábulo do latín medieval rollus ‘pergamiño enrolado’ que viría dun orixinario clásico rotulus ‘rolo’, diminutivo de rota ‘roda’. Pero como a roda imos dar unha volta máis xa que se aventura que coa acepción propia da socioloxía e psicoloxía que estamos vendo sería unha adaptación do termo inglés role, que o tomaría  do termo francés rôle ‘pergamiño en forma de rolo’.

6

Misoxinia

Aversión ás mulleres.

En 1881 saía do prelo Follatos, o segundo libro en galego escrito por unha muller. A súa autora é outra precursora do pensamento feminista no contexto do século XIX, Filomena Dato. A autora incluíu neste volume o poema “Defensa d' as mulleres”, 420 versos contra a misoxinia, nos que recorda mulleres que pasaron a historia e defende a capacidade intelectual feminina. A composición fora premiada catro anos antes nun concurso convocado en Ourense inspirado na memoria do padre Feixoo e a defensa que fixera da muller o frade no século XVIII.

O vocábulo é unha creación culta derivada do grego misogunía ‘horror ás mulleres’, que na altura era unha palabra composta polo verbo mis(o), ‘odiar’ e o substantivo gin(o) ‘muller’. Ao redor do primeiro elemento da formación créase toda unha relación léxica cargada de rancor: misóxino ‘o que odia ás mulleres’, misantropía e misántropo, o odio á humano. Sobre o termo gino- tamén atopamos un abano de palabras como son xinecocracia, ‘o goberno feminino’; xineceo ‘parte reprodutora feminina da flor’; xinecoloxía, ‘parte da medicina que estuda e trata as enfermidades do aparato xenital feminino’ ou xinecólogo, -a ‘especialista en xinecoloxía’.

7

Silenciar

Facer que alguén garde silencio./ Gardar deliberadamente silencio sobre algo.

Un dos lemas para o 8 de marzo podería ser o dereito das mulleres a gozaren d'Un cuarto propio. Virginia Woolf (1882-1941) titulou con esta metáfora da emancipación feminina o ensaio sobre mulleres e literatura que publicou en 1929. Nel sostén que para poder dedicarse a esta disciplina unha muller debe gozar de independencia económica e persoal. O texto critica, entre outras cousas, como as mulleres foron silenciadas como creadoras ao longo da historia tomando como exemplo unha ficticia e talentosa irmá de Shakespeare.

Lingüisticamente estamos ante unha creación tradicional sobre o substantivo silencio “ausencia de ruído” ou “quen permanece calado”. O termo desenvólvese desde o equivalente latino silentium, que derivaba do verbo silere ‘non dicir palabra’. Desde o verbo silenciar chéganos o adxectivo silenciado, -a, ‘o que ten que gardar silencio’, que parte do participio pasado da forma verbal.

Palabras traballadas

Todos os termos que traballamos, fóra das Palabras do día, ordenados alfabeticamente.

Ver

Palabras do día

Unha palabra cada día dos 365 do ano, ordenadas alfabeticamente ou por data.

Ir