“¡Ditosa, Safo, entre os seres que desfrutan nese mundo de praceres sen segundo, cando esencias respirabas e, lonxe, trobas cantabas deste báratro profundo!” (adap. de Manuel Lois Vázquez, Brisas gallegas. Versos, 1890)

A quen escribe gústalle recrearse na pena, no desamor e o locus horribilis, polo que non podían faltar no seu vocabulario palabras requintadas para se referir ao lugar máis espantoso que cabe imaxinar, o báratro –averno ou tártaro-, que vén sendo o inferno, cando o horror é máis coloquial.

A orixe do termo está no grego bárathron, que era a maneira de chamarlle a unha abertura subterránea que existía nas aforas de Atenas, a onde ían parar algúns condenados a morte, ben que tamén se di que nun principio se guindaban a este precipicio os nenos que nacían con algunha malformación ou enfermos. Deste valor tan horrendo, no latín o barathrum pasou a usarse para falar de calquera abismo ou lugar profundo. E desde aí chegou a nós, mantendo este valor máis xenérico canda o máis específico que alude ao lugar de destino das almas dos mortos.

Báratro é unha palabra de uso pouco estendido mesmo no ámbito literario, ata o punto de que nos córpora consultados podemos localizar só seis exemplos entre os anos 1851 e 2014.

“Dos estéreos areales que o Oceano lanzou, os montes, un tempo verdes, soe cubrilos o aquilón” (Eduardo Pondal, Poesías inéditas, 1935).

Non hai nada que máis lle guste á xente que se dedica á literatura ca un personaxe mitolóxico, para recrealo e reinterpretalo, gañando con iso a codiciada etiqueta de “culturalista”. E se pode facer honor a ese título empregando con soltura palabras con claras referencias ás deidades grecolatinas, mellor aínda.
É o caso de aquilón que provén do substantivo latino aquilo, aquilonis, co significado de ‘norte’, por derivar de Aquilón que na mitoloxía romana era o nome do deus dos ventos setentrionais.

Outros termos de uso literario para referirse ao punto cardinal son boreal -relativo ‘ao hemisferio norte’ ou ‘ao que procede do norte’- e bóreas, equivalente de aquilón e setentrión co significado de ‘vento do norte’. Neste caso, o termo deriva de Bóreas, o nome do deus grego que representaba o vento do norte, frío e tempestuoso, que anunciaba a chegada do inverno.

“-¿Con que dereito me falas así, ti, lobo que matas polo instinto primario de vivir?/ -E ti matas movido somente por vesania homicida./ -Nacemos bos, pero o mundo fainos malos.” (adap. Celso Emilio Ferreiro, Longa noite de pedra, 1962)

Con tanto insomnio amatorio, tanto desvelo pola trascendencia e tanta dose de inspiración, non é raro que os escritores acaben perdendo o xuízo, iso si, sen renunciar á excelencia, de xeito que neles a loucura común tórnase vesania, termo que nos antigos manuais de psiquiatría designaba un ‘trastorno mental totalmente desenvolvido que se caracteriza por catro etapas: manía, melancolía, demencia e paranoia’.

En latín, para referirse aos que manteñen a sensatez e a cordura empregábase o adxectivo sanus –de onde tamén procede o noso san e outros derivados como sandar ou sanear–. Sobre esta base, engádese o prefixo de negación ve– que, se ben representa un uso moito máis esporádico, funciona lingüisticamente do mesmo xeito ca in-, existindo os equivalentes insania e tamén o adxectivo insán.

“Quero é tempestades, o pano negro fendido/ no relampar quedo na nudez do océano,/ e contento e azul ou verde, até cinéreo.” (María Alonso Seisdedos, “Só na boca o sal” en Colectivo A nave das ideas, Coroa poética a Urbano Lugrís, 2011)

Nos manuais do bo escribir, recoméndase prudencia á hora de engalanar con adxectivos calquera palabra que caia nas mans de quen aspira a ser Rosalía de Castro. Estas persoas chegan ao súmmum da satisfacción cando conseguen que o calificativo  sexa paradoxal ou, cando menos, infrecuente, tal é o caso de cinéreo para describir o que ten a cor da borralla.

Como palabra erudita, non mudou practicamente desde o étimo latino cinereus, que tamén está na base doutras palabras relacionadas coa materia queimada, entre delas incineración, incinerador e todos os derivados da familia léxica de incinerar, definido no Dicionario como “reducir algunha cousa, especialmente un cadáver, a cinsa”.

Para referirse ao po que queda logo de queimar un corpo, na lingua estándar admítense as dúas variantes, cinsa e cinza, con fonema fricativo apical ou interdental respectivamente, unha variación que se mantén en toda a familia léxica: cinsento / cinzento, cinseiro / cinzeiro, cinseira / cinzeira  etc., pero que é descoñecida para a xente da zona máis occidental da Coruña e Pontevedra, onde o seseo é a norma.

"Nietzsche proclamou a morte de Deus en 1883 para que a seguinte centuria se fixese eco amplamente do seu dicterio, incluso mediante a chamada “teoloxía sen Deus” ou “teoloxía radical” …" (Darío Villanueva ,“A morte da realidade”, en Revista Galega do Ensino, nº32 de maio de 2001)

O amor, a fermosura da paisaxe, a beleza… novelas e poemas sobre estes tópicos temos a varrer pero que ninguén se sinta empachado de tanta dozura porque xa desde as orixes da nosa literatura autores satíricos e mordaces non nos faltan. Iso si, cando se quere criticar en plan poético, que menos que elevar o insulto a dicterio.

A palabra procede do latín dicterium e este do grego deiktérion onde significaba ‘dito satírico ou mordaz’. O feito de que conserve o grupo consonántico –ct-, que desaparece noutras palabras como ditado, vitoria ou dicionario, por relaxación do aparello fonador, indícanos que é unha forma culta e que, como tal, entrou tardiamente na nosa lingua.

Outro cultismo sinónimo de dicterio é apóstrofe –a partir do latín apostrophe–, para o cal temos o derivado verbal apostrofar, que aparece definido no Dicionario como “dirixir unha apóstrofe, é dicir, palabras ou frases insultantes, a persoas ou cousas personificadas”.

“Xa en Heathrow, sentín un gran alivio, unha inxección eufórica de alacridade.” (Arturo Lezcano, Os dados de Deus, 1994)

Por moito que o territorio da pena sexa de tránsito común para os autores, non todo ía ser pranto e tamén se precisa unha palabra excelsa para a euforia, de xeito que alacridade ocupa o seu posto entre as páxinas dos poemarios  e narracións. Con discreción, iso si: o que aparece arriba é o único caso que atopamos no corpus de referencia entre os anos 1851 e 2014.

A esquiva palabra tomámola do latín alacritas, alacritatis, co significado de ‘alegría, gozo, contento’, o mesmo valor que está presente no adxectivo alacer, alacris, do que probablemente deriva. Alacridade chega á nosa lingua como cultismo tardío, mantendo o fonema oclusivo xordo intermedio /k/, en contraste coa transformación de alegría ou alegre, que sonorizaron na súa evolución.

“Cántas veces, na infancia, te adorei, ensimismado/ opimo campelo, cando gardaba o gando esfameado, cuberta a túa/ testa de amieiros!” (Camilo Cao Martínez, Idilios do Feal de Ansemil, 1985)

O de que a inspiración dos poetas está vetada para a maioría dos mortais non é cousa nova, xa eles se encargaron de lembrárnolo abondo, moitas veces usando palabras que só entenden uns pouquiños, tal é o caso de opimo, por moito que o seu significado sexa xusto o contrario, ao aludir a unha cantidade cumprida.

O seu valor actual mantén relación co orixinario latino opimus, que podía traducirse por ‘fértil’, ‘fecundo’, ‘rico’, ‘opulento’ e mesmo ‘gordo’ ou ‘ben alimentado’, todo dependendo do contexto en que se utilizase, e sempre vinculado ao sentido básico de ‘abundancia’.

Copioso é un sinómimo  de opimo que, se ben pode ser recoñecible para un público máis xeral, tamén é propio dun rexistro de lingua culto e resulta rechamante na fala coloquial, relacionándose lexicamente  –a través do étimo latino copia (‘abundancia, riqueza’) – con outros termos como cornucopia, “o corno da abundancia”, un vaso repleto de flores e froitos que na antigüidade simbolizaba a fartura.