O adxectivo napoleónico podería referirse a calquera dos Napoleóns que pasaron á historia, pero a transcendencia do coñecido como Napoleón I ensombrece de tal maneira os demais que acaba aplicándose en exclusiva para aquilo que ten que ver con el.

Puntualicemos que non era exactamente Napoleón o seu nome de pía, senón a versión corsa do mesmo –Nabulionu–, a italiana –Napoleone–, ou mesmo a do dialecto xenovés do ligur –Napolione–, tamén falado na illa, xa que ata pouco antes do seu nacemento pertencía á República de Xénova. Uns anos máis tarde, adoptaría a forma francesa pola que é mundialmente coñecido.

Este antropónimo podería estar relacionado co topónimo Nápoles, mais o que parece claro é que, en contra do que se interpretou popularmente, non xorde de maneira directa da combinación de Nápoles mais o substantivo león.

O nome do gobernante popularizouse e aplicouse logo para varios obxectos, situacións ou estados asociados con el. Uns máis previsibles, como pode ser unha moeda; outros máis sorprendentes, como a sobremesa que nós coñecemos como milfollas e que en América se denomina napoleón. Unha explicación que se ofrece para isto é que o doce se chamaba inicialmente pastel napolitano e logo, por proximidade na forma da palabra, acabouse asociando con Napoleón. Tamén se emparellou con características atribuídas ao emperador o complexo napoleónico, un suposto complexo de inferioridade que afectaría a homes de curta estatura, en absoluto baseado en cuestións científicas, consistindo o primeiro dos erros en considerar que Napoleón era baixo, xa que estaba na media de altura do seu tempo.

A súa condición de corso marcou a identidade de Napoleón. Hai noticias de que nos seus primeiros anos foi obxecto de burlas por ese motivo nas academias militares francesas e tamén de que se reafirmaba utilizando o seu nome orixinal. Na actualidade a referencia ás súas orixes segue sendo moi habitual, denominándoo o Gran Corso, ou o Pequeno Corso.

Córsega (Corsica en corso) é, hoxe en día, un país pertencente ao estado francés, mais hai apenas uns 250 anos estaba ocupada pola República de Xénova que a entregou a Luís XV como pago dunha débeda. Como consecuencia disto, Napoleón naceu, por moi pouco, en territorio francés. A destacada posición estratéxica de Córsega fíxoa apetecible aos ollos dos distintos pobos que pasaron pola súa historia, e de tan antigo como as sucesivas ocupacións é o seu desexo de independencia, aspiración que o mesmo Bonaparte compartiu nun principio para combater posteriormente.

Como resulta habitual no caso dos xentilicios, tamén este serve para denominar a lingua do territorio, o corso, idioma recoñecido que se estuda como materia no ensino desde os anos 80. Hai tamén algunhas escolas onde o corso é a lingua vehicular, se ben se estima que apenas o 20% da totalidade dos escolares son quen de falalo. No seu Atlas de Linguas en perigo de 2011, a UNESCO considera o corso como unha lingua en risco de desaparición. Este idioma acompañou permanentemente a vida de Napoleón, que sempre conservou unha marcada influencia, patente especialmente na fonética, pero tamén noutras incorreccións que cometía ao expresarse na lingua do seu imperio.

Se como vimos, o nome inicial de Napoleón foi outro, o apelido da familia tampouco tiña a forma coa que pasou á historia senón que, antes de que o afrancesase, era Buonaparte. Do seu apelido derivou tanto o adxectivo bonapartista como o substantivo bonapartismo para denominar o réxime político que implantou.

Considérase que a descrición deste réxime se debe a Karl Marx, que non se refire a Napoleón I, senón ao seu sobriño, Napoleón III, o segundo e último Bonaparte que asumiu o trono francés. A doutrina política dese nome pretende a instauración dun estado autoritario e centralizado no que o parlamento estea sometido ao poder executivo, combinando o despotismo co pensamento ilustrado. Aplícase en xeral a gobernos ou actuacións de corte totalitario e como exemplo clásico ponse á Alemaña de Bismark.

Entendido no seu sentido orixinal, o obxectivo perseguido polo bonapartismo era colocar un membro da familia –ou dinastía– Bonaparte, como rei de Francia, e se ben foi unha baza da que se beneficiou Napoleón III, perdeu forza despois da súa abdicación, sobre todo pola división entre os monárquicos franceses.

En 1807 as tropas francesas atravesan a Península Ibérica co obxectivo inicialmente declarado de invadir –conxuntamente co exército español–, o reino de Portugal, aliado tradicional de Gran Bretaña. Ao ano seguinte, a estratexia muda e a idea de Napoleón pasa a ser instalar no trono español o seu irmán Joseph Bonaparte. Comezaría entón un levantamento popular coñecido como a Guerra Peninsular e tamén Guerra da Independencia Española.

A ocupación recibiría o nome de francesada. Este substantivo deriva do topónimo Francia, nome que se lle deu ao territorio que anteriormente fora a Galia cando a tribo xermánica dos francos se estableceu nel. De aí que utilicemos tanto francés coma franco ou galo para falar daquilo que ten relación con Francia.

O dominio da Península non se prevía unha empresa complicada para o exército imperial, pero varios erros importantes na política de ocupación contribuíron a que as masas populares se alzasen contra eles. E do chamamento ao combate xurdiu na nosa historia literaria unha poesía popular, distribuída en follas soltas, maioritariamente anónima e en galego da que o exemplo máis coñecido é o do romance Un labrador que foi sarxento aos soldados do novo alistamento.

Non todo o mundo na Península Ibérica estaba contra o dominio francés, xa que se produciu ao tempo da Guerra Peninsular unha especie de guerra civil entre os denominados afrancesados e os que se facían chamar patriotas. En calquera caso, Napoleón quedou resentido da derrota, xa que consideraba que fora a primeira causa da súa desgraza.

A historia de Napoleón quedou unida a este mes do calendario republicano francés debido ao golpe militar do 18 de brumario que puxo fin ao Directorio, última forma de goberno ensaiada pola Revolución Francesa, e implicou o comezo do Consulado, o primeiro banzo do seu ascenso imparable ao máis alto do poder. Se o quixésemos datar utilizando o noso habitual sistema gregoriano diriamos que foi o 9 de novembro.

No seu intento de superar cuestións herdadas do Antigo Réxime e de axustar a medición do tempo ao sistema decimal, a Convención Nacional –asemblea constituínte dos primeiros tempos da Revolución Francesa–, propuxo un calendario elaborado por científicos. Segundo este, o ano mantíñase dividido en doce meses, todos da mesma duración (30 días), que se compoñían á súa vez de tres períodos de dez días (en lugar das semanas de sete). Para chegar aos 365 ou 366 días, caso dun bisesto, creáabanse uns días complementarios de festas nacionais ao final do ano. Ademais, facíase coincidir o inicio do ano co equinoccio de outono e o dos meses coas estacións.

Para distinguir os días dentro de cada década elixiuse un nome que simplemente aludía á orde (primidi, duodi etc), pero para os meses buscáronse nomes relativos aos fenómenos naturais propios de cada un ou aos labores agrícolas que se realizan nese tempo. Así, vendimario (pola vendima), brumario (pola bruma), frimario (de frimas ‘xeada’), nivoso (pola neve), pluvioso (do latín pluvia ‘chuvia’), ventoso (polo vento), xerminal (tomado do latín germen ‘xerme’ ou ‘xermolo’), floreal (de flor), pradal (de pradeira), mesidor (pola més), termidor (do grego thermos ‘calor’) e frutidor (pola froita).

Tamén se eliminaban as alusións ao santoral, de xeito que os días estaban dedicados a plantas, animais, minerais ou ferramentas e as novas celebracións eran festas como a da virtude, a do traballo ou a da mesma Revolución. Reinstaurar as festividades relixiosas sinálase como un dos motivos que tivo Napoleón para derrogalo doce anos despois da súa instauración.

Os grupos ideolóxicos máis coñecidos entre os que participaron na Revolución Francesa foron os xirondinos e os xacobinos. Cara a estes últimos inclinábase Napoleón de novo, aínda que foi evolucionando como a propia Revolución e pasou de declararse admirador de Rousseau a gobernar como emperador todopoderoso.

No bando dos xirondinos militaba a alta burguesía e defendían posturas máis conservadoras que lles permitisen manter os privilexios dos que gozaban. O seu nome tomouse do lugar de procedencia, que era o departamento da Gironde, en occitano Gironda, situado na costa atlántica. A este grupo opoñíanse os xacobinos, representantes da media e baixa burguesía, partidarios de levar máis lonxe os principios que inspiraran a Revolución. No seu caso, o nome adxudicáronllelo os seus adversarios porque o convento de Saint Jacques (Santiago ou Xacobe) era  era o seu lugar de reunión.

Os postulados dos xacobinos baseábanse en cuestións como o racionalismo, a división de poderes, os dereitos humanos ou o anticlericalismo, pero a intransixencia coa que os defendían fixo que se identificase xacobinismo con intolerancia e acabase tendo connotacións negativas. Na actualidade continúase asociando con ideoloxías exaltadas e tamén con posturas centralistas.

Nas reunións da Convención, os xacobinos sentaban á esquerda e os xirondinos á dereita e de aí procede que desde aquela se utilicen estes termos para referirse ás tendencias políticas de carácter reformista ou conservador, respectivamente.

Desde o exilio definitivo, Napoleón declárase convencido de que as súas fazañas bélicas quedarán eclipsadas pola derrota final de Waterloo. Pero cre que unha obra súa si que permanecerá para sempre: o Código Civil que el promulgara, tamén coñecido como Código Napoleónico.

O substantivo código comparte a súa procedencia co cultismo códice e cun termo especializado de dereito, codicilo, xa que todos eles se tomaron do latín codex, -icis, que significaba ‘libro’. Este á súa vez viña de caudex, denominación do tronco das árbores, xa que os libros máis antigos estaban formados por táboas de madeira atadas cunha baraza.

Código comezou a utilizarse co sentido da compilación de leis para a ordenada por Xustiniano, que foi a primeira codificación formal e, precisamente, unha das bases xurídicas do francés, primeiro código civil importante de carácter nacional que posteriormente influiría no regulamento do de moitos outros países.

A intención de Napoleón era unificar as leis para facelas de aplicación xeral e evitar as contradicións derivadas da existencia de distintos réximes legais. Ao seu afán codificador atribúeselle a difusión de termos como codificar e codificación. Certo é que, contemplado coa perspectiva actual, recolle principios que xa non se comparten, pero, quedándonos co positivo, supuxo, entre outras cousas, a abolición definitiva do réxime feudal.