Esta denominación, tal como a recolle a nosa lingua, é un préstamo procedente dos territorios de fala hispana de América latina.

Por moito que a palabra sexa un diminutivo de historia, o sufixo –eta non a relaciona coas cousas de nenos ou os relatos infantís, senón que a historieta é un xénero creativo particular, centrado no debuxo, que pode ir en combinación cun texto, e que moitas veces se fai servir para expresar unha interpretación crítica da realidade, máis dirixida aos adultos ca aos pequenos. Comeza a utilizarse no XIX da man do suízo Rodolphe Töpffer e a finais deste século aparecen as primeiras historietas na prensa en galego. En concreto, en 1888, na revista pontevedresa O galiciano, publícase a historieta Discurso d’autualidade d’un calvo moi patilludo a quén chama a vecindade don Sexismundo… o peludo, escrita por un tal Carballo.

Provén do termo inglés comic que se adapta graficamente ao galego de xeito recente. Parece ser que a palabra orixinaria procede do latín comicus, -a, -um, ‘divertido’, que á súa vez é unha adaptación do grego komikos, ’propio da comedia’, que deriva de komos ‘festa’.

En 1889 aparece o que se considera o xermolo do cómic galego: Viax’o Olimpo, de Fuentes, xa que é unha historia con continuidade –polo menos ten dúas entregas–, e dun personaxe concreto. Sae á luz uns anos antes da publicación nos Estados Unidos da obra que se cita como pioneira mundial do xénero, o Yellow Kid de Richard F. Outcault –do 1895 a 1898–, onde se contan as andanzas dun rapazolo desastrado e cunha visión moi crítica da clase acomodada da populosa cidade de Nova York. A principal novidade do Yellow Kid foi o emprego continuado do globo para darlles voz aos personaxes, en troques da lenda, isto é, unha franxa de texto explicativo ao pé das viñetas.

Entre nós, o concepto de narración, non necesariamente cómica, que se vale do texto, xeralmente, en forma dialogada e con imaxe debuxada tamén se denomina banda deseñada. Nos últimos tempos apareceu, así mesmo, un neoloxismo, novela gráfica, inda que é un termo controvertido e que non se acepta unanimemente.

O noso humor vén do latino umor, –oris que, para os antigos, eran os fluídos internos dos que dependían a saúde e tamén o temperamento. No século XVII, os franceses comezan a empregar o termo humeur para referirse ás situacións divertidas, probablemente baixo a idea de que quen ten os humores compensados estará de bo talante e propenso á diversión. Desde o francés, pasou ao inglés humour, con este mesmo sentido, engadindo o matiz de ‘ver o mundo ou as cousas de xeito xocoso’.

Un ámbito específico do humor é o do humorismo gráfico, onde se traballa con imaxes, normalmente debuxos, para proxectar unha ollada crítica e simpática a través de viñetas e ilustracións inseridas en medios de comunicación. O feito de seren material para xornais e revistas dá idea de que, para alén de divertir, o humorista gráfico tamén procura transmitir unha interpretación particular da actualidade.

En Galicia, houbo un momento de auxe do humor gráfico, dende principios do século XX ata a caída da II República, durante o que floreceu un importante número de publicacións periódicas nas que destacaron artistas como Castelao, Cebreiro, Maside, Vidales Tomé, Manuel Torres etc., para pasar á clandestinidade ou sobrevivir sorteando a censura ata o pasado máis recente, onde o humorismo gráfico volve brillar grazas a un bo número de profesionais.

As historietas, os cómics ou as bandas deseñadas están constituídos por unha serie de recadros que representan instantes significativos da trama, unidades mínimas no espazo ou no tempo. Neles pode aparecer a imaxe só ou estar acompañada de texto, que pode ser a xeito de lendas ou de globos de diálogo. Estes quadrinhos, como lles chaman en Brasil, teñen para nós nome propio, viñeta, mentres que en inglés díselles cartoon, case en francés, viñeta en castelán e tamén vinheta en portugués europeo.

A palabra, de orixe francesa, vignette, diminutivo de vigne ‘vide’, provén do latín vinea, co mesmo significado. Antigamente existía o costume de decorar a louza con debuxos relacionados coa vide e eses motivos pasaron –coa popularización da imprenta–, aos libros, ilustrando o inicio dos capítulos. Co paso do tempo, a palabra comezou a designar calquera ornato, ata chegar o século XX, a partir do cal a viñeta denomina un tipo de debuxo de carácter humorístico publicado na prensa.

Desde o século XIX, están documentados exemplos de uso desta palabra na nosa lingua –a primeira referencia data de 1810 nas Proezas de Galicia, de José Fernández y Neira– pero poucas certezas existen sobre a súa orixe e vía de entrada.

Trescentos anos antes, no XVI, aparece en textos do escritor portugués Camões, “Chiste não, que he deshonesto”, onde xa se asocia con ese carácter pouco pudoroso que varios especialistas destacan para xustificar a súa orixe no verbo chistar ‘falar en voz baixa’, a través do español, derivado da onomatopea chist ou o substantivo chista ‘dito obsceno’. Aluden ás circunstancias nas que inicialmente se contaban os chistes pois parece que estes contos de ton xocoso, e en ocasións cunha compoñente sexual, dicíanse nun principio en voz baixa para non molestar os demais e por certo recato. E de aí chegamos, quen o diría, ás salas públicas onde se paga por escoitar os monologuistas enfiar ocorrencias.

A presenza dos globos no humorismo gráfico ten unha importancia especial, xa que o paso dos textos ao pé –en forma de lenda– ao emprego continuado do globo marca o punto de partida do cómic.

A partir do latín globus ‘esfera’, a orixe do termo é clara por alusión á forma característica destes marcos de texto. As distintas denominacións nas linguas próximas parten da mesma analoxía, de xeito que o inglés emprega balloon, que significa ‘globo’, ou bubble ‘pompa de xabón’, coincidindo co francés bulle; en portugués dise balão ‘globo’, mentres que en italiano empregan fumetto ‘nube de fume’ e en catalán bafarada ‘exhalación’, facendo a comparación coa nube de bafo que sae das bocas cando vai frío.

Desde a aparición dos cómics e os globos, desenvolvéronse unha serie de códigos coñecidos polos lectores que permiten interpretar mellor a historia. Así sabemos que un pequeno ángulo agudo que apunta un personaxe indica que é este quen fala; se parecen nubes, o texto reproduce os pensamentos do personaxe e no caso de que o bordo do globo estea feito de ángulos agudos significa que aquilo se di a berros ou de malos modos.

As caricaturas abondan na prensa escrita diaria e semanal desde fins do século XIX, cando os avances técnicos fixeron posible a súa difusión para ilustrar a actualidade.

Malia seren moitas veces retratos faciais esaxerados, a orixe da palabra nada ten que ver coa cara senón que procede dun termo italiano idéntico derivado do verbo caricare, co significado de ‘cargar’ (xa presente no étimo latino *carricare), en alusión á hipérbole dos trazos físicos con que os caricaturistas conseguen o efecto especial das súas obras. O italianismo é recollido polo francés e o inglés no século XVIII, cando as caricaturas comezan a servir para facer crítica social e política, e pasa ao resto das linguas posteriormente.

Entre nós abondan os mestres da caricatura, quen desde hai ben tempo, e nas páxinas dos principais xornais hoxe en día, achegan unha visión única das persoas destacando nos seus debuxos aqueles trazos que máis as caracterizan, a súa esencia. Entre deles, non pode deixar de destacarse o nome de Xosé María Cao, que chegou a ser coñecido como “o pai galego da caricatura política”.