A segunda acepción deste substantivo como ‘unha construción pequena de madeira que serve como almacén ou refuxio’ esta moi próxima do significado que tiña o étimo na lingua de orixe.

A palabra provén da forma txabola, que é unha ‘cabana’ ou ‘construción pequena e pouco elaborada, feita con materiais sinxelos’. Euskal Herría é terra de gandeiros e bosques densos, por iso, non é estraña a existencia dunha edificación non estable para se resgardaren os pastores e os leñadores en caso de necesidade, e onde tamén se podían deixar os apeiros; nos distintos dialectos do vasco, o termo presenta varias formas: txabola, txaola, e etxola, o que indicaría antigüidade na lingua. Probablemente procede do francés antigo jaiole ‘gaiola’, que, á súa vez, viña do latín caveola ‘gaiola pequena’, de onde nace tamén a nosa gaiola.

Da construción humilde e inestable, a palabra pasou a utilizarse para chamarlle ás vivendas de peor calidade localizadas en zonas urbanas pobres, as que non cumpren os requisitos mínimos de habitabilidade, que, dependendo do contexto, tamén poden ser citadas baixo outras formas eufemísticas, como infravivenda.

En xaneiro de 2014, embarrancou na costa de Camariñas unha gabarra cargada de terra, que puxo en perigo as zonas limítrofes. O nome que usamos para este tipo de embarcacións chatas ten a súa orixe no vasco gabarra (ou kabarra), que á súa vez procedería do grego a través do latín onde significaba, nun principio, ‘escaravello’. Logo, mediante unha metáfora sobre a aparencia do insecto, derivou en ‘bote feito de vimbios e cuberto de coiro’.

A sociedade vasca presume de navegar desde sempre. De feito, desde a Idade Media a actividade económica das localidades costeiras centrouse na pesca, na caza da balea e na construción de barcos. A industria naval vasca foi noutros tempos unha das máis fortes do mundo. Hoxe, a gabarra máis popular naquelas terras nada ten que ver co emprego tradicional da embarcación xa que é a gabarra do Athletic de Bilbao, que se utiliza para levar os xogadores sucando o río Nervión para celebrar os éxitos, cando os hai.

É unha prenda do máis axeitada para os rigores invernais dun país onde, polo menos no sur, a pé dos Pireneos e a cordilleira Cantábrica, os termómetros caen e a zamarra axuda a aturar as baixas temperaturas.

Nós tampouco temos invernos tropicais polo que non é de estrañar que se incorporase logo ao noso léxico esta palabra do vasco zamar (ou, con artigo, zamarra) co significado de ‘pel de carneiro’, que por metonimia chegou a designar ‘a prenda de abrigo empregada polos pastores e feita coa pel do gando que custodian’.

Segundo Corominas, é unha palabra común a todos os dialectos vascos baixo significantes distintos, o que posiblemente indica que se orixinou alí, no propio éuscaro ou nunha lingua afín, e que logo pasou aos restantes idiomas da península ibérica, xa que tamén o atopamos no portugués samarra, no castelán zamarra e mais no catalán samarra, con significado semellante.

A palabra mochila parece que ten a súa orixe no termo motxil, un diminutivo que en vasco se lle aplicaba ao ‘rapaz dos recados’ e por metonimia á prenda da que se servía para facer as encargas. Esta forma procede ao cabo do latín mutilus ‘mutilado’, ‘que nace sen cornos’, pero tamén ‘rapado’, xa que o costume que se tiña con estes rapaces era raparlles o pelo por hixiene.

As primeiras mochilas, entendidas como bolsas que van ás costas grazas a unhas asas que pasan polo ombreiros, é posible que se concibisen xa na prehistoria perante a necesidade de transportar cousas sen termar delas para deixar as mans libres. Na sociedade tradicional vasca, gandeira e seminómade, a mochila era de moita utilidade para transportar recursos, aparellos e todo o necesario para a actividade do grupo. Tivo tamén predicamento no ámbito militar para levar o armamento, antes de popularizarse entre a sociedade civil para o excursionismo e as viaxes ou para cargar o material escolar.

Tamén mochileiro/a era curiosamente un concepto militar na súa orixe, xa que se refería ao ‘encargado de levarlle a mochila ao soldado’; porén na actualidade, este substantivo é moi popular para falar da ‘persoa que viaxa polo mundo de xeito barato e levando como equipaxe o que lle cabe nunha mochila’, sobre todo pola influencia da chamada Xeración Beat e a obra icona deste movemento, On the road, de Jack Kerouac.

Antes de se poñer de moda o marisco, a nosa cea máis tradicional de Nadal era a coliflor con bacallau, e moitos investigadores cren que este peixe e mais o seu nome común nos chegan grazas ao mariñeiros vascos que comercializaron esta especie desde os séculos XVI e XVII, aínda que a pesca do bacallau en Terra Nova non foi exclusiva deles e os galegos tivemos un papel moi significativo, como deixa ver a documentación histórica conservada.

É posible que o termo chegue ao galego a través do vasco, non obstante a orixe da denominación é ben controvertida. Para algúns lingüistas a palabra está vencellada co neerlandés medieval kabeljauw, que tería unha variante bakekjauw empregada na época do apoxeo das navegacións pesqueiras vascas por influencia destes. De feito, as distintas formas dialectais do éuscaro: bakalau, bakailau, makaillao, boakaillau están relacionadas probablemente con makila ‘pau’, evolución só factible na lingua de Euskadi, que se xustifica polo costume de poñelo a secar colgado de paus.

Outra hipótese é que o bacallau se relacione co gascón cabilhau, que deriva de cap ‘cabeza’ facendo referencia a que é unha especie de cabeza grande. Desde o gascón, pasaría ao francés cabillaud, ao italiano cabiglio e logo ao vasco bakailao e xa desde este ao galego, portugués e castelán.

O lado onde localizamos o corazón é a esquerda, e todo o que cae para o outro lado do corpo queda na dereita, unha palabra patrimonial sobre o adxectivo latino directus, -a, -um, ‘que segue en liña recta’.

Na antiga Roma, os adiviños interpretaban que cando os paxaros voaban pola dereita era por boa sorte pero que se o facían cara ao lado contrario era sinal de mal agoiro, polo que o sinister ‘lado esquerdo’ se asociou coa sorte adversa. Esta foi a razón de que a forma latina de orixe se conservase para o cultismo sinistro, pero que se mirase de evitala no léxico común, desprazándoa polo termo esquerda, procedente do vasco ezker, que tampouco anda coxo de complicacións. Algúns lingüistas din que ezker procedería de *esku-erdi ‘media man’, a man menos hábil agás sexas zurdo. Para outros viría dun *esku-oker ‘man torcida’ e inda hai unha terceira vía desde a secuencia ertz oker ‘lado torcido’.

A paisaxe de Euskadi garda moitas semellanzas coa nosa, de aí que atopemos moitas especies comúns, sobre todo vexetais, nos dous territorios. É o caso do chaparro, unha variedade de carballo que probablemente tivo a súa orixe na actual Euskadi e logo se estendeu pola cornixa cantábrica ata chegar a nós.

As linguas prerromanas tiñan nomes propios para elementos concretos que sobreviviron á conquista romana, habitualmente léxico relacionado con froitos, plantas, animais ou accidentes xeográficos. Chaparro foi un deles probablemente, derivado do termo vasco txapar, que significaba ‘carballo pequeno’, ou ben, segundo outros especialistas, sobre txaparra, un diminutivo de sapharra que significaba ‘mato’.

En calquera caso, trátase dunha especie pouco esvelta, que non levanta moito do chan, o que explica o uso figurado de chaparra ou achaparrada para cualificar a persoa grosa e de pouca estatura.