O magosto é a celebración onde a castaña é protagonista e a época de celebración coincide coa da recollida. A data de referencia é a festividade de Todos os Santos, pero pódese adiantar desde mediados de outubro ou atrasalo ata o día de san Martiño, que marca a finalización da tempada. A proximidade da celebración do Día de Defuntos levou a Murguía a concluír que o magosto tiña carácter de banquete funerario en que as castañas simbolizaban a morte e o viño novo a vida. Sexa como for, si se atopou relación da castaña con ritos funerarios e documéntase desde antigo o costume de asar castañas ese día.

Indícase que o lugar tradicional para o magosto era o mesmo souto onde medran os castiñeiros, pero vale calquera sitio onde se arme un bo lume ou mesmo a cociña da vivenda. E tiña carácter de festa feita en colaboración, entre mozos e mozas. Para beber, habitualmente había viño, que ás veces xa era o da nova colleita que se probaba para a ocasión. Logo, cando avanzaba a festa e a animación, o xogo consistía en enfeluxarse uns aos outros coa tisna que as castañas asadas lles foran deixando nas mans.

Polo que respecta á orixe da denominación, non está clara a procedencia da voz magosto. Segundo unha hipótese, viría da expresión latina magnus ustus ‘fogueira grande’ e relacionaríase co lume con que se marcan outras transicións no calendario. Pero, a explicación máis repetida lévanos a poñer en relación este substantivo co verbo agostar, que significa ‘facer perder a humidade’, o que se pode dar por unha calor excesiva, como a que se lles aplica ás castañas no magosto. A ver se por iso cantaban Os Resentidos o magosto para agosto.

As candeas que colgan das pólas dos castiñeiros na primavera dan lugar a unhas cúpulas, os ourizos, suaves e aveludados no interior e cubertos de espiñas no exterior, dentro dos cales medran os froitos do tipo dos aquenios, polo xeral en número de tres, que son as castañas.

Ao maduraren, os ourizos van virando a cor verde en amarela e acastañada ao tempo que van regañando e, nalgúns casos, deixando caer as castañas do seu interior. Como di a cantiga: No aire se cría, no aire se ten; bota unha risada e perde o que ten. As castañas que se desprenden así denomínanse bagutos, degaros, destelos, restelas ou restrelos, pero en moitos casos permanecen dentro dos ourizos cando estes caen ao chan e aí é onde se fai necesario utilizar a peteladoira, aparello que, segundo os lugares, é coñecido tamén como colledoira, forquita, forquito, fustes, guita ou tala.

Para obtermos unha peteladoira precisamos atopar un pau gallado que cortaremos convenientemente ata obter unha pinza longa que nos permita manipular os ourizos sen nos espiñar. Ás características do obxecto parece remitir a orixe das súas denominacións, xa que tala ou fustes aluden ao feito de que sexa de madeira, forquita ou forquito á súa forma gallada e guita probablemente ao feito de que sirva para apertar. Pola súa banda colledoira e peteladoira referiríanse ao labor que permite levar a cabo, que tanto pode ser coller como tamén petelar os ourizos para quitarlles as castañas. Sobre a procedencia de petelar non hai máis ca hipóteses, segundo as cales sería ou unha creación onomatopeica ou unha evolución a partir do latino pedere ‘peidear’. E, ademais da voz comentada, deu lugar a outro derivado tamén relacionado coas castañas, o petelo, un martelo feito de pau para golpear os ourizos. Xa que logo, o ourizo petelado é o que xa non ten castañas dentro.

A colleita das castañas, vista a importancia que tradicionalmente tiña este froito, era un labor que se realizaba tratando de aproveitar ao máximo o que producían os castiñeiros. Apañábanse por un lado os restrelos ou as castañas que se podían obter doadamente dos ourizos, mesmo as bolercas ou non logradas que se utilizaban na alimentación dos animais. Por outro lado, os ourizos aínda pechados recollíanse para favorecer a súa maduración. Tampouco se limitaba a recolección ás castañas e ourizos que xa caeran ao chan, senón que se realizaban sacudas ou vareos, neste caso coa axuda dun pau longo ou baloira, isto especialmente nas zonas frías e nas variedades máis serodias para acelerar a recollida e adiantarse ao mal tempo.

Os ourizos, manipulados coas forquitas que comentamos, acumulábanse en moreas, que se podían formar no mesmo souto ou nas proximidades da vivenda, onde as castañas acababan de madurar, de xeito que se conservasen todo o ano. Nalgúns lugares atópanse incluso unhas pequenas construcións circulares e abertas feitas con pedras para axudar a resgardar o produto.

As denominacións que se aplican tanto ao montón dos ourizos como ao lugar onde se amorean son o resultado nalgúns casos de derivacións evidentes, como ouriceira, oriceira ou peteleira. Non obstante, no caso das formas corriza ou corripa a súa orixe non está tan clara. Nalgúns puntos están documentadas co mesmo sentido de corre ou correa e pode que se aplicase aos montes de ourizos por ser onde estaban estes apertados. Nese sentido, apúntase como probable a súa relación co latín corrigia, pero non está claro que proceda del.

O canizo é un instrumento que pode ter distintos usos e, en función destes, diverxer tanto na forma coma nos materiais utilizados na súa confección, pero basicamente consiste sempre nunha armazón de madeira cadrada ou rectangular sobre a que se dispoñen táboas ou varas entretecidas. Segundo os casos, pode servir para conter a carga do carro, achaiar a terra, establecer unha división nun espazo ou, coma no caso que nos ocupa, afumar alimentos, entre eles as castañas.

A voz canizo remite a cana, evolución do latín canna, esperable se temos en conta que podemos facer un canizo tecendo canas, aínda que se postula que proceda dun derivado *cannicium orixinado no latín vulgar. Pero non é esta a única forma coñecida en todo o territorio, senón que se documentan moitas variantes, algunhas delas aceptadas pola normativa, como caínza, cainzada, caínzo, caniza ou canizada, así como a menos recomendable cañizo. Ademais, referido ao que se coloca na lareira, contamos igualmente cos sinónimos cambeiro e fumeiro.

Recolle Eladio Rodríguez, a propósito do canizo das castañas, unha canción popular que cualifica como propia dos rapaces: Santo que estás no canizo, bota castañas abaixo; bótamas das melloriñas, que polas ruíns non me abaixo.

O canizo para secar as castañas podíase colocar sobre a lareira da vivenda ou nunhas construcións realizadas a propósito para levar a cabo este labor, denominadas sequeiros, que aínda se atopan nas serras orientais, en xeral casetas de paredes pouco coidadas distribuídas en dúas plantas aproveitando o desnivel do terreo, que podían servir de vivenda temporal mentres durase o proceso. De aí obtéñense as que se coñecen como castañas garulas, maias ou maiolas, que xa constitúen un produto de longa duración.

Ao retiralas do lugar onde secan, buscábase que as castañas se desprendesen da súa cuberta exterior, o que se levaba a cabo en dúas fases. Primeiramente introducíanse en sacos e golpeábanse, o que aínda na actualidade dá lugar a festas como a da pisa que se celebra en Froxán. Logo íanse pasando por un instrumento chamado bandoxo, que cumpría unha dobre finalidade: eliminar os restos das cascas que quedasen e, ao tempo, apartar os froitos que partiran en anacos.

O que se fai no bandoxo é mover axitadamente as castañas de xeito que as cascas voen fóra do aparello e pode que co movemento estea relacionada a orixe da palabra, que ten en común con outras voces como bandear, bambear ou bambán a presenza dun elemento bamb- que se considera unha creación onomatopeica relacionada coa idea de oscilación.

As castañas xa se poden consumir crúas, opción non moi recomendable para as persoas supersticiosas, xa que se cría que provocaban piollos nos rapaces (Castañiñas a rillar, piolliños a medrar), boas en cambio para casos de escaldazo. Agora ben, para curar o estómago cunha castaña crúa, esta debe ser “virxe”, o que quere dicir que se criase ela soa nun ourizo.

De preferirmos sometelas á acción do lume, o asado é unha preparación que goza de gran popularidade e constitúe, como dixemos, o centro dun magosto. Neste caso, ademais de preparar o lume, debemos practicarlle ás castañas un corte coñecido como amosega, amosegadura, amozcadura ou amozocoada, para que non esbouren coa calor.

Podemos introducir directamente as castañas entre as brasas, pero resulta máis cómodo utilizar un recipiente a propósito, que pode ser un cacho ou un tixolo de optarmos por un destinado especificamente para esta función. A principal diferenza entre ambos os dous parece residir no material de que están feitos, metálico no caso do cacho e cerámico ou metálico no caso do tixolo. A pouca información recollida con respecto a estas voces non permite especificar máis, pero pódese engadir que nos dous casos son típicos do sueste do territorio e teñen moitos buratos no fondo. Ademais, parece deducirse que a forma do tixolo é máis semellante á dunha tixola mentres o cacho é cuadrangular e máis grande.

Polo que respecta á orixe da palabra, cacho procede dunha suposta forma do latín vulgar cacculus, orixinada a partir do clásico caccubus, que era o nome latino da pota ou ola.

O proceso de secado das castañas permitía dispoñer do recurso ata a seguinte colleita, pero os froitos así conservados resultaban de consistencia dura ao perder a súa humidade, como deixa claro o refrán: Castañas no Nadal saben ben e parten mal. Isto facía que o modo habitual de consumir as castañas maias fose cocéndoas.

As castañas pódense cocer en leite ou en auga, engadindo habitualmente algunha herba aromática na pota, como fiúncho, nébeda ou ourego, pero tamén admiten outras preparacións, como servir de gornición para carnes, cocidas con chourizo ou en produtos de confeitaría como o marron glacé.

Ademais disto, tradicionalmente era típico elaborar con castañas un caldo coñecido como calduda, que difire do que comemos habitualmente en que non contiña entre os ingredientes verdura nin fabas, senón unicamente castañas garulas con carne, ou cando menos, graxa de porco. Segundo dá noticia Cunqueiro no seu libro sobre a cociña, bótaselle cebola e allo e queda moi ben cun rustrido.

Do mesmo xeito que o caldo constitúe a base da calduda, tamén a denominación da segunda deriva do primeiro, que procede do latín calidus ‘quente’, do que partiu igualmente a variante caldelo, recollido nalgunhas obras históricas como a de Valladares e non contemplado pola normativa.

Alusivas ao líquido en que cocen as castañas podemos mencionar dúas expresións: Quedar en auga de castañas, que se aplica a un proxecto que se frustrou, e, relacionada co caldo, Tan honrado é o caldo coma as castañas, que quere dicir ‘tan bos son uns coma os outros’.