Cando se escribe un texto para que sexa publicado por unha editorial contamos coa axuda da figura da editora ou do editor para que revise o contido e a forma. Elas e eles recollen o manuscrito e comezan un proceso máis ou menos longo: primeiro, faise unha transcrición á tipografía da empresa; despois, e de forma simultánea, son corrixidos os erros ortográficos e sintácticos, así como calquera incongruencia que puidese aparecer ao longo do texto para manter a coherencia do conxunto. Esta persoa, que pode facer cambios na redacción do texto, coñécese cos termos de editora ou correctora de estilo, que se define como a “persoa que está encargada de corrixir as probas de imprenta, tanto desde o punto de vista ortográfico como tipográfico”. Nesta vertente, Xela Arias xogou un papel destacado en Xerais ao converterse nunha das primeiras profesionais en lingua galega dentro dunha empresa con vocación moderna e que pretendía achegar o libro en galego a todo o país e tamén a todas e todos. Sen dúbida ningunha, o seu éxito como editora débese a que soubo aplicar a súa sabedoría lingüística coma falante nativa de galego e, logo, como estudosa da lingua, pero tamén ao feito de ser creadora e tradutora.

A palabra editor -a como substantivo vén do latín editore que significaba ‘que xera’, ‘autor’ ou ‘fundador’, e que procedía do verbo edere (‘sacar para fóra’). Antigamente empregábase para nomear a persoa que financiaba xogos públicos, e crese que de aí procede o uso actual, xa que era o editor quen pagaba e distribuía a edición dun libro, ademais de ser o erudito que corrixía o texto. Para o termo de corrector, -a tamén acudimos ao latín correctore que significaba ‘que mellora’ ou, simplemente, ‘corrector’, e que no tempo dos emperadores romanos era un título, semellante ao dun gobernador.

As editoras teñen uns criterios, ou ás veces sérvense da intuición, para escoller, entre os diferentes manuscritos que reciben, aqueles que se van publicar na súas editoriais. Os encargados desta escolla son, pola súa experiencia profesional ou un particular instinto, capaces de descubrir as obras que lles van gustar aos lectores antes que eles o saiban. Foi o ollo escolleito de Xela Arias o que nos permitiu ler algunhas obras da literatura universal na nosa lingua; a isto tamén lle hai que sumar o seu acerto na selección dos textos xuvenís da colección Xabarín, feita para que a rapazada se convertese en público de textos en galego. Ela falaba de que había que crear un patrimonio de lecturas galegas, e sostiña que os lectores hainos que atraer cunha boa escolla de libros que os conquisten para sempre.

O substantivo selección é un termo culto que remite ao latín selectione, que significaba ‘escolla’, e que deriva do verbo selegire ‘escoller’, ‘elixir’ ou ‘preferir’. Un posible sinónimo sería elección, tamén unha palabra culta que ten a súa orixe en electione, de significado semellante. Pero a palabra patrimonial que recolle este concepto podería ser escolla, que é un substantivo regresivo derivado do verbo escoller, —que chega do verbo do latín vulgar *excolligere, derivado do clásico colligere, ‘coller’, ‘xuntar’—. Hai unha serie de voces de significado semellante tamén vinculadas ao ámbito literario que se relacionan coa idea de seleccionar, como son antoloxía (“colección de obras ou fragmentos escollidos, literarios ou musicais”), escolma (“conxunto de cousas que se escolmaron”) ou florilexio (“colección de fragmentos literarios escollidos”).

Agás un elenco reducido de escritoras e escritores aos que se lles solicitan inéditos desde as editoriais, os restantes autores teñen que pasar polo transo de enviar os seus escritos aos responsables das editoriais para que estes os aproben ou non. Xela Arias, neste ámbito, era moi intuitiva, e gustáballe descubrir a calidade lingüística e literaria dos orixinais. Grazas á súa faceta de poeta sabía valorar a excepción e a novidade que sempre é necesaria para encher as lagoas do sistema literario e situarnos así á par de literaturas maioritarias.

Eses textos que inda non foron publicados son os que chamamos manuscritos, “texto orixinal dunha obra escrito á man ou á máquina”. Este é un substantivo que nace da locución latina manu scriptum ('escrito a man'), na que manu é o ablativo de manus (‘man’) e scriptum, o participio do verbo scribere ('escribir'), Cun significado semellante tamén se emprega a palabra orixinal 'texto primeiro, escrito á man ou á máquina, do que se fan reproducións'. A súa orixe é clara, dado que é a substantivación do adxectivo orixinal, que remite ao latín originale, cuxo significado é ‘que existe desde a orixe’ ou ‘primitivo’. Para referírmonos a unha 'reprodución exacta do orixinal, dun texto, debuxo, firma etc.' temos o termo facsímile, unha palabra de rexistro culto que chega desde o latín fac 'fai', imperativo de facere, e simile ‘semellante’, que viría a dicir ‘fai un semellante’, é dicir, copias do orixinal.

Xela Arias contribuíu á redacción dos criterios de corrección e de estilo que se seguiron na edición dos primeiros volumes publicados, e que se recolleron no seu libro de estilo. Corrixía moi a fondo porque tiña unha alta conciencia da lingua, e isto levábaa a purgar e mellorar todo o posible os textos, entrando, ás veces, en pequenas desavinzas con algúns autores, aqueles que entendían a editora como unha mera correctora de grallas; porén, ela tentaba ir máis alá porque era quen de enriquecer o texto grazas á súa vertente de autora. Ao final, segundo conta Víctor Freixanes, os autores acababan tendo unha relación con ela de auctoritas, e finalmente, logo de remoelas na casa, aceptaban as súas propostas.

A palabra corrección relaciónase co verbo corrixir no sentido de ‘suprimir as faltas e erros dun texto’. No eido da edición non só se peneiran faltas, senón que tamén se procura a adecuación a uns criterios editoriais previos. Esta voz remite ao latín correctione, que significaba ‘rectificación’ ou ‘corrección’. Un posible equivalente é emenda —na súa primeira acepción: “acción e efecto de emendar”—, resultado regresivo do verbo emendar, que ten a súa orixe no verbo latino emendare, que significa ‘corrixir defectos (mendum) ou erros da escrita’. Case o mesmo significado ten a voz rectificación, termo que deriva do verbo rectificar, e cuxo significado é “facer unha corrección de algo que se fixo ou dixo con anterioridade”, aínda que, se temos en conta o matiz de que, neste caso, quen rectifica é quen cometeu o erro, esta palabra afástase un chisco do labor que leva a cabo a editora.

A forma de transmitir de xeito áxil que o texto ten algún erro é mediante un conxunto de signos de corrección, que son practicamente convencionais e internacionais, e adoitan iren escritos en vermello. Hainos de tres tipos: chamadas, signos e sinais, e recordan aos que usaban os correctores dos manuscritos medievais, que se poñían nas marxes e gardaban certa semellanza con distintas letras gregas.

O primeiro paso no proceso de edición é que o orixinal chegue á editorial. Unha vez lido e aceptado, a persoa responsable revísao para darlle forma segundo os criterios da empresa, para corrixir erros e para detectar algunha incongruencia ao longo do texto. Logo destes dous procesos chegan ás mans do autor o que no argot dos editores se denominan galeradas. Esta é a primeira copia do texto que enviou o escritor ou escritora. As primeiras probas dun futuro libro mandábanse en papel —inda que agora xa se fai en formato dixital— antes de seren enviadas á imprenta; neste punto vólvense indicar os erros ortográficos e tipográficos que se escaparan da primeira corrección de estilo, e agora sinálanse as grallas na maqueta para que se corrixan. As persoas que chegaron a coñecer a Xela Arias editora contan que gardan a imaxe dela cun bote de líquido corrector na man e unhas luvas cos dedos cortados. Afortunadamente, os avances tecnolóxicos actuais fan posible que a revisión das galeradas sexa máis levadía.

No eido da lingua, galerada é un termo que se crea por derivación, mediante a aplicación do sufixo –ada —que significa ‘cantidade de’— sobre o lexema galera, que segundo a cuarta acepción do Dicionario significa ‘prancha metálica en forma de caixa, onde se colocan as liñas de letras nas imprentas’. O conxunto de liñas ou de galeras daba as galeradas. Polo que sabemos, parece que o termo ten unha orixe arrevesada: galera é un préstamo do catalán, onde designa un tipo de embarcación, pero este remite a outro vocábulo, galea, que nos leva ao grego galéa, palabra outorgada a unha variedade de peixe. Por analoxía, a embarcación foi chamada como o peixe porque se desenvolvía ben no mar, e, por outro lado, este barco levaba unha serie de remeiros dispostos en ringleiras; é por mor desta imaxe que o termo pasou a sinalar as liñas de letras nas imprentas.

Cando falamos dunha maqueta tendemos a pensar nas reproducións a escala de coches, barcos e mesmo de edificios. Serven para vermos en conxunto e con detalle obxectos que, polo seu tamaño, ou porque teñen un carácter histórico, non podemos analizar a simple vista. Logo, tamén oímos falar das maquetas das cancións dos grupos que máis nos gustan. Mais outra variedade de maqueta é a previa dun texto calquera antes ser o libro físico que atopamos nas librerías: un bosquexo do libro onde se deciden o tamaño, a tipografía, as marxes e o entreliñado do texto para axustalo e poder envialo á imprenta de modo definitivo; mais é, sobre todo, a previa dunha obra literaria, onde se valora a forma estética que logo se presentará ao público co fin último de que repare nela e teña a curiosidade de lela. Xela Arias, sen dúbida ningunha, tivo que traballar arduamente na maqueta de Tigres coma cabalos, edición que requiriu un especial coidado, dado que a autora quixo conxugar os poemas e as fotografías nunha sorte de moderna simbiose, inédita no panorama poético galego. Outra vertente, menos coñecida dela, é que, como moza dos anos oitenta, frecuentou e participou nos eventos da movida viguesa; en concreto, colaborou cos seus textos nas maquetas e posterior disco do grupo musical Desertores.

A palabra maqueta tomámola do francés maquette, ‘primeiro bosquexo dunha pintura ou dunha escultura’, que, á súa vez, foi adaptada do italiano macchieta, ‘bosquexo’ nunha acepción figurada; a primeira é o diminutivo de ‘mancha’, que nos leva ao latín macula. Ao redor das manchas —daquelas que nos podemos permitir á hora de corrixir ou perfeccionar o resultado final dun texto— xorde a familia léxica co verbo maquetar (“compoñer as páxinas dunha publicación, distribuíndo os elementos que se van introducir e dándolles formato, tendo en conta un deseño inicial”) e o substantivo construído sobre el, maquetaxe, que será a “acción e efecto de maquetar”.

Outra vertente da edición é o camiño que se fai ao revés: coller un libro que teña moitas edicións e buscar o primixenio, a versión máis achegada ao orixinal. Ao longo do tempo, os textos antigos foron reproducidos moitas veces, e as copias diferían entre si. A ecdótica xorde como a parte da filoloxía que se dedica ao estudo da edición de textos antigos, transmitidos de xeito fragmentario ou incompleto; tamén se dedica á reconstrución de textos deturpados co tempo e da identificación de copias ou duplicados pouco fiables. Esta tarefa considérase arqueoloxía textual. Parece que, desta volta, o que fai a profesional da edición é limpar o texto para aproximalo o máis posible á primeira versión, e facelo así accesible a un lector actual. Respecto a Xela Arias, tamén podemos considerar, se tomamos o termo en sentido amplo, que o seu traballo no eido editorial tivo certo valor ecdótico, xa que ela, desde o seu traballo como editora e tradutora, non poucas veces se viu na obriga de limpar, unificar e facer accesibles textos que, ata ese momento, se publicaban con boa vontade, pero sen o necesario rigor filolóxico..

A palabra ecdótica é unha voz neolóxica culta que chega do grego clásico ékdosis, que significa ‘edición’, e que garda relación co equivalente latino editio ‘publicación’, derivado do verbo ekdidomi, cuxa significación xeral era ‘entregar’, e, en relación cos textos, ‘publicar’. Foi empregada por primeira vez polo filólogo francés Henri Quentin (1872-1935), monxe bieito especializado en textos bíblicos e de mártires, cando se deu de conta de que era necesario buscar a versión máis achegada ao orixinal e máis afastada das interpretacións erradas dalgúns copistas.