Xela Arias comezou o seu labor como tradutora na nosa lingua co libro Contos ó teléfono de Gianni Rodari (1920-1980), autor italiano e gañador do premio Hans Christian Andersen, considerado o Nobel da literatura infantil. Trátase dun traballo asinado conxuntamente co seu pai, o tamén tradutor Valentín Arias, e publicouse en 1986 na editorial Juventud. Rodari, mestre, cría nunha educación activa, que fomentase a imaxinación e a creatividade, e cos seus contos pretendía que se volvese ás lecturas en voz alta, propias da tradición oral. Contos ó teléfono era un texto realmente atractivo para a rapazada e, sobre todo, para unha escola que comezaba a recuperar o galego como lingua de ensino.

O substantivo conto procede do latín computu 'cálculo' ou ‘conta aritmética’, porén na acepción que nos ocupa relaciónase co verbo computare 'enumerar', no sentido que se enumeran os detalles dun acontecemento narrado. Este substantivo ten como sinónimo historia, na acepción cuarta do DRAG ‘relato ou narración de sucesos reais ou imaxinarios’. Recóllese como termo relacionado a palabra fábula que, en principio, é o “relato breve de ficción, en verso ou en prosa, xeralmente con animais como personaxes, do que se tira unha ensinanza moral”, pero que logo derivou en calquera “historia de ficción”. De feito, o título orixinal en italiano é Favole al telefono, porque nesta lingua o concepto que traballamos exprésase mediante a palabra favola. Na fraseoloxía galega xorden unidades relacionadas con este substantivo: ter moito conto, que podemos explicar como ‘que fala moito’ ou ‘que esaxera ou falsea a realidade para escusarse ou para obter algún beneficio’ ou vivir do conto, que se aplica a aquela persoa que non traballa e se vale de escusas ou historias para ir zafando.

O bosque animado foi traducido por Xela Arias e publicado en Edicións Xerais en 1987. O orixinal El bosque animado foi escrito por outro galego, Wenceslao Fernández Flores, en 1943. Este autor publicou unhas corenta novelas e libros de relatos de humor, onde xoga moito coa retranca e a fantasía. Moita da súa obra, e O bosque animado en particular, sorprende pola súa sensibilidade descritiva cando aborda a paisaxe galega e polo lirismo con que a trata. Hai investigadores que chegan a relacionar Cecebre (onde se localiza O bosque animado) con Macondo (Cien años de soledad); de feito, crese que García Márquez coñecía a obra de Fernández Flores. O autor galego, naquela altura, non se pode definir como un renovador en canto á forma e á estrutura da novela e o relato, mais o seu tratamento do elemento fantástico e simbólico foi moi novidoso. O factor fantástico que xorde n’O bosque animado garda certa relación coa mitoloxía popular galega. Non podemos esquecer que disque nos bosque galegos viven seres sobrenaturais como a estadea, as pantasma, o canouro e, mesmo, as fadas.

Coñecemos coa designación bosque o “monte poboado de árbores”; segundo o dicionario, o seu sinónimo é fraga, aínda que a súa explicación lexicográfica é máis completa ca a de bosque, posto que se define como “extensión de monte, polo xeral illado e de difícil acceso, poboado de distintas especies caducifolias, de herbas, mofos e liques e na que convive así mesmo unha gran diversidade de fauna”. A palabra bosque parece proceder do catalán bosc, que, á súa vez, vén do baixo latín boscus, e este do xermánico *bosk ‘mata’. Porén, os dicionarios históricos dinnos que o seu uso lingüístico non é tan extenso, xa que cando a plantación está formada por unha especie concreta recibe unha denominación específica. Daquela, atopamos piñeiral, onde se plantan piñeiros; souto, no que atopamos castiñeiros; as carballeiras, que é o lugar onde hai carballos,  e onde hai un pouco de todo atopamos a fraga, termo que vén do plural do vocábulo do latín hispánico fragum, ‘lugar fragoso con matorral’, que dá tamén a palabra para o portugués.

Entre Xela Arias e Jorge Amado hai certas coincidencias vitais e literarias: o autor brasileiro, nado en 1912 e falecido en 2001, foi un escritor comprometido cos movementos sociais, coma a escritora de Sarria. Na súa obra, Amado denuncia as inxustizas que se estaban a vivir e converte en heroes protagonistas das súas obras os campesiños, obreiros, vagabundos ou prostitutas. Dado o seu compromiso político estivo en varias ocasións no exilio e, nun deses períodos, en París, regálalle ao seu fillo João Jorge un contiño como agasallo do seu primeiro aniversario: O gato malhado e a Andorinha Sinhá. Algo semellante ao que lle fixo Xela Arias ao seu fillo con Darío a diario.

Jorge Amado inventou unha fermosa fábula onde un gato maior e non moi bo se namora dunha fermosa andoriña, ben educada e falangueira. Semella un amor imposible, segundo sentenza a curuxa, pero é unha historia non só de amor, senón tamén de respecto, de transixencia, que trata da diversidade e da conveniencia de evitar os conceptos previamente impostos pola sociedade. Se ben o relato foi escrito en 1948,non foi publicado ata 1976. E só dez anos despois, en 1986, Xela Arias e Edicións Xerais fan posible que as nenas e os nenos galegos coñezan a Jorge Amado e, sobre todo, que aprendan que ser diferente non impide o amor e a bondade.

En Galicia coñecemos a ave que recibe o nome científico Hirundo rustica como andoriña ou anduriña, e no Dicionario descríbese como un “paxaro da familia dos hirundínidos, coa parte superior de cor negra azulada, a inferior branca e a testa e a gorxa vermellas, ás rematadas en punta e cola gallada”. É unha ave migratoria que chega a Galicia ao comezo da primavera, tal e como o indican os refráns: polo san Xosé (19 de marzo) a andoriña verei ou unha andoriña non fai verán. Aniñan preto das casas, e desde moi antigo eran consideradas protectoras do fogar, de aí que se considerase que traía mala sorte desfacerlles os niños. A celidonia, herba de flores amarelas que se empregaba para eliminar as verrugas, tamén é coñecida como herba da andoriña.

Roald Dahl foi un aviador inglés. Sobreviviu a un accidente aeronáutico en África que inspirou o filme O paciente inglés, participou na II Guerra Mundial e foi trasladado a EE.UU en misión diplomática, onde comezou a súa carreira coma escritor de guións cinematográficos, e tamén como creador literario. Nesta segunda faceta foi recoñecido como un autor de calidade no relato curto de adultos, mais o seu éxito reside nas narracións para as nenas e os nenos: Iago e o pexego xigante, Charlie e a fábrica de chocolate, Matilda ou As bruxas. Este último chegounos en galego grazas a, unha vez máis,  Xela Arias e Lidia Iglesias, que foron as encargadas da tradución no ano 2003 en Edicións Xerais. O relato trata dun neno que viaxa a Noruega para vivir coa súa avoa. Alí ensínalle o perigosas que son as bruxas e como distinguilas. Logo, en Inglaterra, descobre unha convención de bruxas, é perseguido por elas, transformado en rato e, grazas á intervención da avoa, é quen de desfacerse delas e salvar outras nenas e nenos do que lle pasou a el.

O substantivo bruxo, -a ten varias acepcións na lingua galega: unha primeira, que é a “persoa con coñecementos de medicina natural a quen se lle atribúen poderes sobrenaturais, que realiza curacións, adiviña o porvir etc.”, pero logo hai outra, con connotacións negativas, que é a de “persoa á que se atribuía un pauto co demo, do que recibía poderes para realizar meigallos, adiviñar o futuro etc.”. Neste sentido é no que debemos interpretar as protagonistas do conto de Roald Dahl, como seres maléficos, con características físicas peculiares e con manifesta aversión contra as rapazas e rapaces.

A orixe do termo é descoñecida. Corominas pensa que podería ser prerromana; dado que é unha designación ibérica común que se encontra en galego, portugués, castelán e catalán. Por outra banda, as persoas crentes no esoterismo (práctica das ciencias ocultas) tamén empregan a palabra meiga para o mesmo concepto. A súa orixe etimolóxica encontrámola no grego magikós ‘relativo á maxia’, pero entrou na lingua desde o latín magicus, -a, -um ‘máxico’. Deste mesmo étimo aparecen as palabras cultas máxico e maxia.

En 1988 un equipo formado por Valentín Arias López, Xela Arias Castaño, María Xosefa Senín Fernández, X. Antón Palacio e Xavier Senín publica Don Quixote da Mancha, volume ilustrado por diferentes artistas galegos,entre os que estaba Laxeiro, encargo da Xuntanza-Boreal e cunha tiraxe de só 300 exemplares da tradución da obra de Miguel de Cervantes El ingenioso hidalgo don Quijote de La Mancha. Logo en 2005 a Xunta de Galicia edita a versión adaptada á normativa actual. Esta é a primeira versión completa e publicada, xa que nos anos setenta do século pasado Juan Beceiro Amado (militar do Ferrol) fixera unha versión propia e particular desta obra que custodia a RAG grazas á doazón da familia do militar.

Con anterioridade, o 5 de xaneiro de 1917, Antón Valcárcel traduciu para A Nosa Terra un fragmento do capítulo 11 da primeira parte e, posteriormente, Leandro Carré Alvarellos, en 1975 e na RAG, publicou dous capítulos pertencentes á segunda parte, os XXV e XXVI.

O protagonista da obra de Cervantes é un fidalgo, Alonso Quijano. Os fidalgos son personaxes nada descoñecidos na literatura galega, e acadan un especial protagonismo nas obras de Otero Pedrayo Arredor de si, Os camiños da vida ou O Fidalgo, sen esquecer tamén A xente na barreira, de Ricardo Carballo Calero. O termo é un derivado creado sobre a palabra fillo que procede do latín filiu de significado semellante. Segundo os estudosos, fidalgo xurdiría como froito da contracción da frase fillo de algo. Na Idade Media había un modelo fraseolóxico común que era: fil de..., onde fil equivale a persoa, que se complementa mediante unha frase preposicional que dá a noción semántica; neste caso, deberiamos interpretalo como ‘home de diñeiro’ ou ‘persoa acomodada’, xa que, naquela altura, algo designaba ‘riqueza’. Seguindo este modelo habería fillo de caridade que se interpreta como a ‘persoa xenerosa’ ou fillo de naipe que sería un xogador.

James Fenimore Cooper (1789-1851) foi un popular escritor norteamericano. Escribiu 34 novelas, en moitas das cales trata o tema da chegada dos pioneiros a América. Quizais a máis popular de todas sexa O derradeiro dos mohicanos. Texto que se desenvolve durante a guerra dos Sete Anos, na que se enfrontaron os ingleses e os franceses. Produto desta loita os franceses foron expulsados dos EE.UU. As tribos locais, que tamén interviñeron nas loitas, sufriron moitas perdas que levaron consigo a súa aniquilación. O argumento do relato é o secuestro de dúas mozas inglesas polos indios huróns, que se dirixían a un forte ameazado polos franceses, e o seu rescate grazas á intervención de Uncas, pertencente á tribo dos mohicanos e un dos últimos dos seus integrantes.

Cooper é un dos autores americanos máis famosos do XIX, e as súas obras traducíronse a case todas as linguas europeas,  e tamén ao galego, en 1993, grazas a Xela Arias e a Edicións Xerais. Esta tradución foi galardoada en 1994 co premio Ramón Cabanillas.

O substantivo e adxectivo mohicano, -a é definido polo dicionario como o “individuo pertencente a unha tribo de América do Norte que habitou no val do río Hudson”. O termo é a adaptación do termo inglés mohican ou mahican, que foi como transcribiron a denominación orixinaria da tribo, que se chamaban a si mesmos como muh-he-con-neok, o ‘pobo das augas que nunca paran’,  en referencia ao río Hudson. Outras denominacións de tribos de América do Norte que atopamos no Dicionario son apache, comanche ou esquimó.

Na verde Irlanda é onde nace Bram Stoker en 1847. Foi un neno cunha saúde precaria ao que súa nai lle contaba historias de fantasmas para entretelo. Logo de sandar, todos aqueles contos da nenez influíron no escritor coñecido polas súas novelas de terror. Drácula, obra que o autor titulou, nun primeiro momento, O non-morto, está protagonizada polo Conde Vampyr. Dise que este conde garda certa relación con Vlad III, príncipe valaco coñecido por ser moi sanguinario cos inimigos, mais os últimos estudos críticos sosteñen que Stoker estaría máis influído polo folclore irlandés que pola documentación á que puido acceder daquela sobre Romanía e a súa historia, e que quedaba bastante a desmán de Irlanda. Na época vitoriana a súa publicación foi acollida sen moito ruído, pero, grazas ao cinema e aos comentarios de Stephen King, a obra Drácula do autor irlandés converteuse, xa avanzado o século XX, nunha das de máis éxito na literatura de terror gótico, á par de Frankenstein ou Doutor Jekyll ou Mr. Hyde.

É unha novela de carácter epistolar onde un avogado inglés contaba as súas vivencias na visita que lle fai ao Conde Drácula nos Cárpatos. Son numerosas as traducións e, unha vez máis, temos unha versión en galego porque Xela Arias foi quen de facela e publicala no ano 2000 en Xerais.

En lingua galega, o noso dicionario recolle a palabra vampiro, -a para referirse á ‘persoa morta que é quen de saír de noite para chucharlles o sangue aos vivos’, e toma un uso figurado que se lle asigna á ‘persoa que explota aos demais’, xa sexa para obter réditos económicos ou emocionais. No ámbito da terminoloxía zoolóxica, é a denominación popular dun tipo de morcegos que habitan en América do Sur. É un termo que as linguas romances adaptan do francés vampire de significado semellante, que á súa vez, o toma do alemán Vampir, que remite ao húngaro, onde se orixinan as lendas transilvanas destes personaxes. Da mesma familia é o vocábulo vampirismo, que se define como “crenza na existencia dos vampiros” e, en sentido figurado, como “avidez insaciable”.