Etimoloxicamente a palabra procede do grego ποίησις (poíesis): 'creación' ou 'produción', o ποιητής (poietés) era o ‘creador’ ou o ‘artesán’, o que realizaba ou fabricaba a obra. De aí vén a palabra poeta. O filósofo grego Aristóteles foi quen primeiro estudou a poesía como xénero autónomo literario, de creación e comunicación, tanto no ámbito persoal como dramático (Poética, contra o 335 a C).

Os clásicos gregos consideraban tres tipos de poesía: a lírica (a canción) que se recitaba ou cantaba acompañándose da lira. A dramática, que se relacionaba coa representación e co teatro; e a narrativa ou épica, destinada a relatar fazañas de heroes ou grandes acontecementos.

A palabra lírica procede do latín lyricus e este, á súa vez, do grego: λυρικός (lyrikós), e está relacionada co instrumento que o poeta utilizaba para cantar os seus versos (a lira). É o xénero ou subxénero poético máis subxectivo e intimista, onde o autor expresa máis directamente os seus sentimentos. A palabra drama tamén procede do grego: δράμα (dráma), que significa facer ou actuar, relaciónase co teatro e a representación de feitos ou situacións. O teatro era unha das formas de expresión máis populares e celebradas pola cultura grega clásica, e as representacións eran sempre en verso. A palabra épica está relacionada co substantivo grego ἔπος (epos), ‘canto heroico’. Trata dos grandes asuntos que atinxen á patria, ao conxunto da sociedade, ben a través de personaxes exemplares (heroes), ben evocando acontecementos significativos que normalmente serven tamén de exemplo colectivo. A obra clásica máis representativa deste tipo de poesía é A Ilíada, atribuída a Homero, composta arredor do século VIII a C.

Na actualidade, cando utilizamos a palabra poesía, referímonos preferentemente á lírica, a que expresa os sentimentos, pero tamén aos outros xéneros. Tamén identificamos a poesía coa lectura interior e o recitado, mais non debemos esquecer que historicamente a poesía naceu vencellada á música, coa intención de ser cantada diante dun auditorio. Na Idade Media, a poesía galego-portuguesa, a poesía dos Cancioneiros medievais, era unha poesía concibida desta maneira, interpretada musicalmente. E no ano 2016, Bob Dylan recibiu o Premio Nobel de Literatura como poeta, polas letras das súas cancións.

O substantivo verso procede do verbo latino vertere, que significa ‘xirar’, ‘virar’, ‘dar volta’ ou ‘facer dar volta’, desde a forma versus: ‘o que dá volta’ ou ‘o que xira’. Ao contrario da forma prorsus ou prosus, étimo do que procede prosa e que significa: ‘o que vai todo seguido’ ou ‘en liña recta’. Orixinariamente a palabra verso  tamén está estreitamente relacionada coa agricultura e coas primeiras formas da escrita. Xa que en latín versus era o suco, a fenda que fai o arado ou a legoña na terra, que vai marcando liñas, unhas detrás de outras, unhas debaixo das outras, relacionadas entre si.

No relativo ás composicións poéticas, o verso é o suco, a liña da escrita. No seu libro Samos (1958), o poeta Ramón Cabanillas (1876-1959) recrea o labor dos antigos copistas nos escritorios dos mosteiros medievais e di literalmente: “el sabe que se guía o cálamo amor sagro / miniar un santo libro é semear un agro…”.  O verbo miniar empregábase sobre todo para designar o traballo de ilustración dos libros medievais. O minio era o óxido de chumbo que dende tempos moi antigos se utilizaba para dar cor vermella ás ilustracións. O cálamo do que fala o poeta era un anaco de cana que se preparaba para poder escribir, mollado en tinta, nos papiros ou pergamiños. A comparación entre a escrita do libro e a sementeira do campo é evidente.

Existe en galego unha forma de arado de ferro que se denomina veso, que ten a mesma orixe. Vesar un campo é o mesmo que arar un campo cun veso. A palabra vesadoiro que aparece como forma antiga nalgúns romances está relacionada co veso, mais tamén significaba dar voltas, e de aí versátil (do latín versator), o que dá voltas: dise tamén da persoa que é quen de practicar actividades distintas e variadas con facilidade.

Inicialmente a poesía concibiuse para ser cantada. Na Idade Media, os xograres (do diminutivo latino ioculus, que significa ‘pequeno xogo’ ou ‘brincadeira’, máis o sufixo –aris) cantaban romances e actuaban en público. Os aedos da cultura clásica --do grego ἀοιδός (aoidós), ‘cantor’- eran cantores épicos (A Ilíada). Algúns autores compáranos cos bardos celtas. A palabra bardo procede da antiga lingua celta, bard, que chega a nós a través do latín bardus. Eran os cantores de fazañas bélicas, máis ou menos realistas, máis ou menos míticas, case sempre relacionadas coas divindades e a historia fundacional dos pobos. Na literatura galega do Rexurdimento do século XIX, Eduardo Pondal considerábase o bardo cantor da nación de Breogán.

Ata hai moi pouco tempo nas romarías galegas, nas feiras e nas prazas públicas, existía un tipo de cantor anónimo, que moitas veces se facía pasar por cego, que cantaba romances, historias populares, case sempre de sucesos, crimes e acontecementos tráxicos, a semellanza dos xograres medievais. Álvaro Cunqueiro, Manuel María, Trapero Pardo afirmaban ter escrito letras romanceadas para os cantores populares das romarías.

O Dicionario define canción como unha ‘composición en verso á que se pon música para ser cantada’, e dá como sinónimos: cantar, cantiga ou cántiga. O Cantar dos Cantares é un dos libros que compoñen a Biblia, atribuído ao rei Salomón (século X antes de C), no cal se recolle unha extensa serie de composicións de carácter amoroso e mesmo erótico.

Nalgúns contextos, canción equivale tamén a composición poética, case sempre de carácter lírico, As cancións de Petrarca, por exemplo, pola relación que existiu de sempre entre a letra en verso rimado e a composición musical. Cantiga e cántiga utilízanse máis ben para definir composicións poéticas na época Medieval (as Cantigas de Martín Codax ou as Cantigas de Santa María) e mais para denominar composicións de carácter popular. Unhas e outras concibíronse sempre con música: para ser cantadas. O Pergamiño Vindel recolle a notación musical de seis das sete cantigas do xograr medieval Martín Codax (século XIII). A lectura poética e o recitado son fenómenos ou hábitos posteriores.

Etimoloxicamente a palabra canción procede do verbo latino canere, ‘cantar’. De aí que falemos das aves canoras para identificar aquelas que salientan polo seu canto. Do verbo latino canere xunto co sufixo -tio, que indica acción, derivan as palabras cantar e canción.

Orixe próxima teñen palabras como encantar ou encanto, que veñen significar inicialmente accións inspiradas no canto e que provocan os efectos propios do música e a poesía, feitizos que seducen pola palabra, a entoación e a música. Na cultura popular de Galicia chamábanse encantos ou encantamentos a algúns seres marabillosos que aparecían nos camiños gardando lugares ou tesouros e cos que había que falar (ou desencantar) pronunciando determinadas palabras máxicas. Álvaro Cunqueiro dedicou a este tema o seu discurso de ingreso na Real Academia Galega no ano 1964: Tesouros novos e vellos.

Co termo cancioneiro recoñecemos a publicación na que se recollen cancións ou cantigas. É un vocábulo que se crea sobre canción, ao que se lle engade o sufixo –eiro que crea, neste caso, un substantivo colectivo: o conxunto ou a reunión de cantigas ou cancións. Na literatura galega medieval temos catro grandes recompilacións de cantigas: o Cancioneiro de Ajuda, o Cancioneiro da Biblioteca Vaticana, o Cancioneiro da Biblioteca Nacional de Lisboa (antes chamado Colocci-Brancuti) e os catro códices das Cantigas de Santa María, atribuídas ao rei Afonso X, O Sabio e en calquera caso, procedentes do obradoiro poético do monarca. Tamén temos cancioneiros de autor, como o cancioneiro das Sete Cantigas de Martín Codax (Pergamiño Vindel) ou as Sete Cantigas do Rei Don Dinís (Pergamiño Sharrer). Noutras épocas, houbo outros cancioneiros, como o Cancioneiro de Upsala, o Cancioneiro de Belem, cancioneiros galego-casteláns do século XV. Cancioneiros populares no século XIX (Marcial Valladares, Casto Sampedro), mais tamén cancioneiros modernos, algúns unicamente con letras, outros con letra e música (partituras) das cancións máis populares, ou dos éxitos máis coñecidos dun artista. En realidade é a mesma fórmula de sempre, tamén a medieval: recompilación de composicións que consideramos deben ser conservadas, para cantar ou memorizar.

O Cancioneiro de Ajuda recibe o seu nome por se conservar na Biblioteca do Palacio Real de Ajuda, en Lisboa, e contén 310 composicións en galego-portugués do século XIII. O Cancioneiro da Vaticana contén 1200 cantigas de amigo, de amor e de escarnio e maldicir. O Cancioneiro da Biblioteca Nacional de Lisboa procede, como anterior, de copias italianas de finais do século XV ou principios do século XVI, e reúne 1567 composicións.

As Cantigas de Santa María, das que se conservan catro códices (un de Toledo, dous da Biblioteca do Escorial e outro en Florencia), proceden do obradoiro do rei Afonso X, no século XIII, se non da man do propio monarca. En total son 420 composicións dedicadas a loar á Virxe e cantar os seus milagres, con notación musical e magníficas ilustracións: unha das manifestacións más celebradas da poesía relixiosa occidental desta época.

Exemplo de Cancioneiros de autor son as Sete Cantigas de Martín Codax do século XIII (seis delas con música) que chegaron a nós a través do Pergamiño Vindel, e outras sete Cantigas de el-rei don Dinís de Portugal, reunidas tamén nun pergamiño (Pergamiño Sharrer, copia de finais do século XIII ou principios do século XIV). As cantigas de Martín Codax pertencen ao xénero de Cantigas de Amigo. As de don Denís ao xénero de Cantigas de Amor.

O Dicionario define a rima como a concordancia total ou parcial dos fonemas de dúas ou máis palabras a partir da última vogal acentuada (vogal tónica) do verso. Etimoloxicamente a palabra procede da antiga lingua occitana: rima, unha das grandes linguas nas que se expresou a lírica de Occidente na Idade Media. Nas chamadas Cortes de Amor reuníanse poetas e trobadores de sona e consérvanse algúns textos das chamadas “Artes de Trobar”, polas que sabemos da existencia e significación da rima.

Durante un tempo a palabra rima confundíase coa palabra verso, ambas as dúas designaban a mesma idea. Durante a Idade Media a rima viña ser o verso romanceado, contado por acentos e número de sílabas, polo común rimado, ao contrario do metrus, que era o verso latino que se regulaba pola duración das sílabas (sílabas breves e sílabas longas). Neste período rima equivalía a verso ou composición poética. É a partir do Renacemento cando a palabra se aplica ao recurso estilístico que coñecemos hoxe.

Fóra da literatura a palabra rima significa un ‘conxunto de cousas postas unhas enriba das outras, ou cantidade de calquera cousa agrupada facendo un monte’. Obsérvese a relación de orixe entre a idea da composición poética organizada en versos e construíndo romances ou estrofas, e a idea da acumulación de obxectos ou cousas desta segunda acepción.

Nas composicións poéticas, a rima pode ser asonante ou consonante. A rima asonante prodúcese cando coinciden os sons vocálicos a partir da última vogal acentuada, en dous ou máis versos. O Romance de don Gaiferos canta así:

Ten longas e brancas barbas,
ollos de doçe mirar.
Ollos gazos, leonados,
verdes com'auga d'o mar.

Na rima consonante coinciden todos os sons dende a última vogal acentuada. Polo común os sonetos teñen rima consonante, tal que esta tradución da primeira estrofa dun soneto de Petrarca, traducido ao galego por Darío Xohan Cabana.

Cando setenta invernos na túa frente
caven fondos agravios e regañas,
cando leves escrita polas cañas
a traxedia do tempo displicente

Existen tamén rimas interiores (no propio verso) e mesmo rimas non buscadas na prosa, que non sempre producen efectos agradables na composición.

A palabra ritmo está moi relacionada coa palabra rima, que comentamos antes. Etimoloxicamente procede do grego ῥυθμός (rhythmós) e algúns autores derivan deste étimo a palabra rima, que noutras épocas tivo tamén unha versión masculina: rimo para significar a composición poética.

En calquera caso, o ritmo é a “disposición regular e harmónica de acentos, pausas nun verso ou poema”, que tamén se pode aplicar á prosa. Musicalmente é a disposición regular de sons, repetición periódica de tempos fortes e débiles nunha composición musical. Con carácter xeral falamos de ritmo para salientar a frecuencia con que se produce algo periodicamente, incluído o ritmo cardíaco (os latexos do corazón).

O ritmo está profundamente vencellado ás orixes da música, a danza, as manifestacións creativas relacionadas coa declamación e a palabra, tamén coa poesía, que como salientamos antes concibiuse inicialmente para ser cantada. Nos versos gregos e latinos o ritmo, marcado coas sílabas longas e as sílabas breves, era fundamental. Os estudos antropolóxicos relacionan o ritmo coa propia condición biolóxica do ser humano, que fala, camiña, baila, móvese con determinadas cadencias regulares, mudables segundo o seu estado de tensión, emoción, etc. Hoxe incorporamos a idea e mesmo o estudo do ritmo a case que todas as expresións creativas do ser humano, dende a música e a literatura á arquitectura, á plástica, á medicina, mesmo aos comportamentos da natureza, etc.

A palabra inspiración, tan relacionada coa creación artística e, polo tanto tamén, coa creación poética, procede etimoloxicamente do verbo latino spirare: respirar. Do mesmo étimo veñen as palabras: expirar, suspirar, transpirar, etc. No caso que nos ocupa componse dun prefixo in- que marca a acción cara ao interior: ‘tomar aire cara dentro’; do mesmo xeito que expirar é expulsar o aire (de aí a idea da morte, o derradeiro suspiro do ser vivo), e co sufixo –tio, sinálase a acción do verbo: inspirar, inspiración. Desta maneira, a palabra inspiración ademais de salientar a idea de tomar aire na respiración con certa intensidade, relaciónase coa idea de introducir no corpo o alento, a vida, a forza creadora, a enerxía necesaria para a creación…

En case que todas as culturas o aire (na respiración) é a expresión da alma, a esencia da vida. Por iso, cando o ser humano morre, dise que no derradeiro suspiro marcha do corpo a alma.

Estar inspirado significa estar dotado da enerxía necesaria para a creación. Tradicionalmente fálase de inspiración para explicar certo talento ou capacidade para a creación artística, ou mesmo intelectual. Tamén para explicar certa capacidade imaxinativa diante de acontecementos que requiren unha acción determinada por parte da persoa.

Dicimos dunha obra que está inspirada cando observamos nela unha enerxía, unha orixinalidade positiva a salientar. Nas culturas antigas, o creador ou creadora (poeta, artista, rapsodo, profeta, xamán, meiga...) recibía a inspiración coma un sopro, un alento procedente da divindade, mesmo das musas, como sinalamos na introdución. O pintor Picasso dicía, porén, que “para que a inspiración funcione tennos que atopar traballando”. Non hai creación, nin inspiración sen traballo.