A humanidade ten un problema co clima. O noso modo de vida e as actuacións que facemos sobre o planeta están a mudar o funcionamento da Terra ao provocaren o que coñecemos como cambio climático que poderiamos definir como a ‘modificación do clima atribuída directa ou indirectamente á actividade humana e que cambia a atmosfera mundial’, cuxa principal consecuencia é o quecemento global que é o ‘aumento gradual da temperatura media da atmosfera e dos océanos debido ao efecto invernadoiro’.

A palabra clima toma a súa orixe do termo grego klima, ‘inclinar’, que pasou ao latín cos significados de ‘latitude’ que equivalía ao que o Dicionario define como “distancia angular que hai dun punto da superficie terrestre ao ecuador, que se mide en graos e se expresa dicindo que o punto en cuestión está a tantos graos de latitude norte ou sur” e “rexión da Terra”. Froito dese significado, a nosa palabra clima pode tamén significar “conxunto de condicións ou circunstancias que caracterizan unha situación ou rodean a unha persoa”; de aí que tamén teñamos termos derivados como aclimatación, que non só é a adaptación ao clima dunha zona, senón a outro ambiente, lugar ou circunstancias diferentes ás que unha persoa está afeita.

Así e todo, as transformacións no clima terrestre prometen ser tan intensas que mellor que aclimatármonos será que fagamos todo o posible por evitalas.

Desxeo, que se define como “acción e efecto de desxear”, é un substantivo derivado do verbo desxear, palabra composta polo prefixo des-, que implica negación ou privación, e xeo, que deriva do latín gelu; deste termo derivan tamén termos como xélido, xeado ou xeada.

Unha das consecuencias de que aumenten as temperaturas en todo o planeta é o desxeo, a progresiva perda das masas de xeo que conserva o planeta sobre a terra, e isto é problemático por dous motivos: primeiro, porque se trata de reservas de auga doce que, ao se derreteren, acabarán no mar, polo que deixarán de ser potables; segundo, porque isto tamén producirá que aumente o nivel do mar ou que se liberen gases á atmosfera que empeoren, aínda máis, os efectos do cambio climático. Sen esquecer que a fauna polar quedaría sen o seu hábitat e a súa supervivencia seriamente ameazada.

Estas masas de xeo son coñecidas como glaciares, pero glaciar non deriva de gelu: o latín tiña outra palabra para o xeo, glacies. Desta palabra latina proceden o galego lazo (‘capa de xeo que se forma sobre a superficie dun líquido cando vai moito frío’) e o francés glace. Foi precisamente en territorio francés, no francoprovenzal, onde a partir de glace se formou o derivado glacier, e desde o francoprovenzal pasou ao francés común e de aquí a outras linguas, entre elas o galego, onde glaciar designa unha ‘masa de xeo que cobre perpetuamente unha superficie máis ou menos grande da superficie terrestre’.

Outro problema que enfrontamos co cambio climático é a desertización, é dicir, a transformación de zonas e rexións hoxe poboadas por diversas especies e cheas de vexetación en territorios sen auga e, polo tanto, inhabitables para a flora e a fauna que hoxe se asentan neles. Moitos lugares que na actualidade están cheos de vida por mor das secas ou securas (falta prolongada de chuvia) poden converterse en desertos.

Deserto deriva do substantivo latino desertus, que designaba aquilo abandonado ou non habitado, pero posteriormente ampliou o seu significado para designar unha “zona seca, de escasa vexetación e con baixa densidade de poboación”. A partir desta palabra formarase o verbo desertizar, co sufixo –izar, que significa “converter en”, e que podemos atopar en moitos verbos como galeguizar, desmilitarizar ou civilizar. E, a partir de desertizar, co sufixo –ción, que indica acción, formarase a palabra que nos ocupa, desertización.

Segundo as previsións da comunidade científica, parece que Galicia non se vai ver afectada tanto polas grandes secas que pode traer o cambio climático, pero os seus efectos son moi diversos e hai outras consecuencias que si se farán notar na nosa terra.

Fronte ao risco de seca, outros fenómenos como tormentas tropicais, furacáns etc., poden facerse frecuentes en zonas onde nunca antes se deran. E isto, sumado á suba do nivel do mar, pode provocar inundacións en zonas moi poboadas.

Inundar, verbo que procede do latín inundare, é unha palabra que, no seu momento, debeu significar literalmente ‘quedar baixo as ondas’, xa que se creou a partir de onda, unha palabra latina que chegou intacta ata os nosos días, coa que nomeamos as “elevacións producidas polo vento na superficie do mar, dun río ou dun lago”. Unha orixe semellante canto ao seu significado presentan outros sinónimos como alagar, formada a partir de lago e, especialmente, asolagar, que engade so, do latín sub, que significa “baixo de”. Estes verbos, xunto cos sufixos –ción e –mento, que indican acción, póñenlle nome a outra ameaza do cambio climático: as inundacións, alagamentos ou asolagamentos.

En Galicia, segundo as previsións da comunidade científica, corren risco de inundacións frecuentes zonas das cidades da Coruña e de Vigo, parte da illa de Arousa e moitas outras zonas costeiras, polo que debemos ser conscientes do perigo que pode supoñer a mudanza do clima que nos espera. E recoñecermos que, ás veces, comémoslle espazo ao mar e a auga sempre volve ao rego.

A palabra que imos estudar é un termo que se forma con eco-, un prefixo de orixe grega que forma moitas palabras da nosa lingua, algunhas delas relacionadas co medio, como ecoloxía, ecoloxismo ou ecoloxista. Porén, na súa orixe, oiko, a palabra da que procede, significaba ‘casa’, o que explica outros termos como economía, que era, literalmente, ‘a administración da casa’. Curiosamente, o cambio climático fainos poñer en relación, máis que nunca, a economía coa ecoloxía, pois só buscando o equilibrio entre as dúas poderemos conservar a nosa casa, que é o noso planeta.

Ata o de agora só falamos dos efectos que o cambio climático pode ter para nós, os seres humanos, pero na Terra conviven milleiros de seres vivos doutras especies: animais, plantas etc. Todas estas formas de vida forman comunidades nas que cada especie cumpre unha función, de tal xeito que constitúen un conxunto no que cada elemento axuda a manter o equilibrio entre as partes do sistema. ‘Conxunto’ era precisamente o significado grego de systema, a outra parte da palabra que nos ocupa: ecosistema.

O cambio climático ameaza innumerables ecosistemas que durante milleiros de anos foron atopando o seu equilibrio e pon en perigo a supervivencia non só da nosa especie, senón de moitísimas máis. Por iso debemos coidar da nosa casa, porque non é só nosa, senón que a habitan moitos máis. De feito, ás costas galegas están a chegar especies piscícolas de zonas tropicais que ata agora eran alleas e diminúe, en cambio, a poboación de sardiñas e polbo. Respecto á vexetación, os cambios que se observan están afectando seriamente o castiñeiro.

A principal causa do cambio climático é o aumento do CO₂, o dióxido de carbono, na atmosfera, que leva incrementándose de forma continuada desde a Revolución Industrial, pero moi especialmente a partir da segunda metade do século pasado. Nos últimos anos superáronse as 400 partículas por millón, o que marca o récord dos últimos centos de miles (quizais millóns) de anos. Esta mudanza no aire que cobre o planeta é o que está modificando o clima.

Da palabra grega para o aire, atmós, e mais de sphaîra, “esfera”, deriva o nome da nosa atmosfera. A mesma orixe teñen outros termos como biosfera (de bios, “vida"), litosfera (de líthos, “pedra”) ou hidrosfera (de hydro, “auga”), que designan, respectivamente, a “zona que rodea a Terra, onde habitan os seres vivos”; a “parte sólida que constitúe a codia terrestre”, e o “conxunto das partes líquidas, mares, océanos, ríos etc., da superficie terrestre”.

Todas elas vense moi afectadas do aumento do CO₂ na atmosfera: a hidrosfera, porque os océanos absorben parte dese dióxido de carbono, que muda a súa composición química e faise menos habitable para as especies que o habitan; a biosfera, xa que moitas especies se enfrontan a un cambio no seu modo de vida, cando non directamente á extinción, e a litosfera, dado que os incendios e a deforestación influirán na superficie terrestre. Todo o planeta, dun xeito ou doutro, vai sufrir os efectos da mudanza climática.

Chegados a este punto, debemos preguntarnos que debemos facer para deter o cambio climático e que alternativas temos fronte ao dano que estamos a causar sobre o planeta. O primeiro de todo é poñer o foco sobre as emisións de CO₂ das que xa falamos, que proveñen maioritariamente do emprego de combustibles fósiles (petróleo, carbón, gas natural etc.) para obtermos enerxía.

Fronte a estas fontes (que, ademais, son limitadas e vanse esgotar antes ou despois) existen outras alternativas moito menos contaminantes: as enerxías renovables, aquelas que a natureza ofrece de maneira ilimitada e cuxo impacto ambiental é moito menor, polo menos de cara á emisión de CO₂.

Unha fonte de enerxía renovable que coñecemos de sobra é o vento, do que obtemos a enerxía eólica; Éolo era o deus dos ventos na Antiga Grecia, e de aí vén o adxectivo eólico co que cualificamos a enerxía producida polos viradoiros que presiden moitos dos nosos montes. Nos ríos contamos con innumerables encoros con centrais hidroeléctricas, que aproveitan a enerxía hidráulica; neste caso, o termo remite a un instrumento musical antigo, o hýdraulis, un órgano que funcionaba empregando a forza da auga. A enerxía solar, por outra banda, é a que procede do sol, e obtense a través de paneis fotovoltaicos; photo significaba luz en grego (de aí veñen termos tan comúns como fotografía), mentres que voltaico deriva de volt, nome que se lle deu á unidade de forza electromotriz en honor ao científico italiano Alessandro Volta.

En definitiva, só se empregamos estas e outras fontes de enerxía renovables poderemos deter ou, polo menos, minimizar o impacto do cambio climático, e así conservarmos o planeta para nós e para aquelas e aqueles que virán despois de nós.