Esta é a definición que o Dicionario da Academia nos dá deste órgano dos ruminantes, tamén xa lles chega ás vacas, ovellas, bisontes... teren o estómago dividido en catro partes! Será que a herba é difícil de dixerir? Deixándonos de brincadeiras imos ver de onde vén este palabra.

Como xa dixemos, as voces que compoñen este setestrelo teñen en común que todas incorporan na súa formación o termo folla, un vocábulo que ten a súa etimoloxía no latín folĭa, plural neutro de folĭum, termo que por outro lado evolucionará cara á palabra folio, como tamén veremos nalgúns casos.

Na propia definición vemos o símil que se emprega para describir esta órgano: dinos que ten “moitas pregaduras, coma as follas dun libro” e de aí vén que se lle chame cenfollas. Engádeselle o numeral cen para que se vexa que é moita cantidade, o mesmo que sucede con outras palabras coma cempés. Desta comparación cun libro é de onde xorde que a palabra libro -que se define de maneira xeral como “conxunto de follas escritas ou impresas, cosidas ou pegadas entre si e encadernadas”- teña unha acepción específica na que se considera sinónimo de cenfollas. Outros sinónimos son omaso e entrefollo e este último remítenos tamén a unha etimoloxía semellante.

Quen nos ía dicir que o estómago dos ruminantes estivese cheo de follas, tanto das que comen como das que conforman o seu estómago.

Esta fenda á que fai referencia a definición deste termo é o que se denomina refollo. O termo remítenos á etimoloxía de folla e a un dos seus significados como “lámina delgada de calquera material”, esa lámina delgada que, por extensión ou por proximidade do significado, pode ser unha fenda. Ademais debemos ter en conta que un refollo pode ser tamén, segundo o Dicionario da Academia, “unha lámina que se desprende na superficie dunha peza de madeira ou de metal”. Co primeiro destes significados de refollar atopamos exemplos coma este, extraído da obra de Daniel Cortezón Álvarez, A vila sulagada, 1981:

“Corbeira fora rapavelas camiño de sancristán. De eí os seus coñecimentos do ridoal, do latín, e o feito de distinguir ao ouvido entre campán enteira e campán refollada e choca.”

Evidentemente era esperable que nesta listaxe de voces aparecese algunha denominación dunha planta na que a palabra folla tamén estivese presente. Sobre a orixe etimolóxica da palabra cabrifollo podemos pensar que se trata da combinación de dúas palabras capra e folĭa que viría significar algo así como “follas das cabras”. Resultados semellantes temos no italiano caprifoglio, no francés chèvrefeuille e incluso no inglés goat's leaf onde o significado é máis evidente. De feito, o nome da familia á que pertence esta planta denomínase caprifoliáceas e tampouco ofrece dúbidas ao respecto da súa etimoloxía.

Cando facemos a esfolla, a acción que realizamos é esfollar, eliminar as follas a algunhas plantas ou froitos, por exemplo a esfolla do millo. Este termo e o seu derivado verbal esfollar son un claro exemplo do que sucede cando unha palabra se introduce nunha lingua en tempo ou por vías diferentes, porque da mesma orixe latina exfoliāre, que tiña o significado de “quitarlle as follas a algo”, temos agora dúas evolucións diferentes: por un lado esfollar, que podemos dicir que é a forma máis evolucionada, e por outra banda exfoliar, máis próxima á forma etimolóxica e que ten como significado “dividir algo en láminas ou escamas” ou “eliminar as células mortas da epiderme”. Así que as acepcións fóronse especializando de xeito que quedaría moi raro dicir que “contaban contos mentres exfoliaban o maínzo” ou que “mercou unha crema para esfollar a pel”. Que cara poñerían os nosos interlocutores se lles falásemos así?

Para analizar esta voz e o seu derivado verbal marfollar, que significa quitarlles os marfollos ás cepas, temos que ir a este termo marfollo,que derivaría etimoloxicamente do latín malum folĭum co significado de “folla mala”, semellante ao que temos no Dicionario da Academia, onde se recolle o termo marfollo co significado de “abrocho que sae nas cepas e que se quita porque non dá froito”. Esta acepción está próxima á que temos no termo ladrón, que é un gromo que nace con forza, adoita non dar froito e prexudica o desenvolvemento dunha planta.

A marfolla é un dos traballos que teñen que facer os viticultores cando comezan a agromar as vides, porque hai que podar eses brotes tenros que saen no tronco da cepa para que non lles resten vitalidade aos outros e poidan medrar mellor.

Agora imos con algo doce, quen non ten algunha vez o antollo de comer un pastel? Pois os milfollas de crema ou de merengue son unha boa opción. A orixe da palabra está clara neste caso, é a combinación do numeral mil e  o substantivo follas, claro que estas follas nada teñen que ver coas das plantas. Aínda que pasamos por alto que existen receitas nas que tamén se comen, como por exemplo as follas da parra que, na cociña grega por exemplo, reénchense facendo unha especie de rolos chamados dolmades. Pero sigamos cos doces. Os milfollas fanse cunha masa especial, o follado que, como define o Dicionario, é unha masa utilizada en repostaría e cociña que se elabora con fariña e manteiga e que coa calor do forno se converte nun conxunto de follas finas, superpostas unhas ás outras. Quedamos con esta parte da definición, “conxunto de follas finas” que, en capas superpostas e recubertas de merengue, por exemplo, dan unha boa sobremesa!

O último protagonista deste setestrelo non é unha planta, nin un doce, nin parte do estómago dos ruminantes... É un paxariño que, como podemos ver no seu propio nome, xa nos dá unha idea da súa etimoloxía. Trátase dun termo composto dunha forma verbal fura e mais o substantivo follas, este sería un exemplo de palabra composta heterocategorial, pois a base está formada por elementos de diferente categoría gramatical, como sería tamén o caso de milfollas. O seu nome científico tamén nos pode dar unha idea do porqué do seu nome pois, Phylloscopus vén do grego phyllon/φυλλον, “folla" e skopeo/σκοπεω “mirar”, xa que é unha especie de paxaro que pasa moito tempo alimentándose entre as follas das árbores onde atopa o seu alimento capturando diferentes insectos. Como sinónimo de furafollas temos outro termo moi semellante na súa formación que é picafollas.