Palabras con cinco dedos

Unha das vertentes máis divertidas da filoloxía é a estatística. Desde os traballos de Georges Perec ata Màrius Serra e Gonzalo Navaza, a ludolingüística encárgase de moitos destes traballos: anagramas, encriptacións, encrucillados, palíndromos ou textos con só unha vogal son algunhas das aventuras que nos propón. Propoñemos hoxe unha andaina moi concreta e arrevesada.

Cando se inventaron as máquinas de escribir e se deseñou o primeiro teclado, o lóxico era pór as letras máis frecuentes no lugar máis accesible. Con todo, a lenda conta que o inventor tivo que desordenalas para que os martelos de impresión non se entalasen e xurdiu o chamado teclado QWERTY, que foi o primeiro de difusión xeneralizada. Aínda que foron aparecendo (e desaparecendo) máis configuracións co tempo (AZERTY francófono, QWERTZ xermanófilo, HCESAR luso, Dvorak ergonómico), na Galicia actual é o que se estila, aínda que debe incluír o < ñ > por un Real Decreto de 1993.

Pero, con esta disposición de letras, cales son as palabras máis longas que podemos escribir sen mover as mans? Dado que as xemas dos dedos se apoian por defecto na liña central e xa que na man dereita non hai vogais, a cuestión resúmese en cales son as palabras máis longas coas letras ASDFG. Vexamos, de menor a maior, o que nos di o Dicionario da Real Academia Galega.

1

asa

Parte dun obxecto pola cal se pode coller.

A primeira palabra que pode vir á mente é asa, combinación das dúas primeiras teclas. Procede do latín ansa, co mesmo significado que o actual e probablemente tamén cos de 'cóbado' e 'oportunidade'. De feito, ansatus significaba tanto 'con asa' como 'postura na que os brazos están dispostos cos cóbados dobrados e as mans na cadeira como se fosen "asas'. Da segunda acepción estímase que proceden os ingleses ease ('facilidade') e easy ('doado'), a través dun intermediario do francés arcaico 'espazo para moverse'.

Outras palabras escritas só coa man esquerda que chegan ás tres letras son gas, aga (variante de agás) ou gag.

2

dada

Ataque dunha enfermidade.

Cando a alguén lle vén un esvaemento dicimos que lle dá un mal. É precisamente desta maneira de ver a realidade de onde procede dada, como participio do verbo dar, co valor de 'achaque, alifafe'. Deste uso estendeuse tamén para o nome dunha enfermidade de certas plantas. Con outra tonicidade sería "da-da" ou "dadá", que foi a palabra infantil que se tomou como base para formar o nome do dadaísmo.

Xunto con esta, hai moitas outras palabras que se escriben sen que a man esquerda engale do teclado: daga, fada, gasa, saga, agás etc.

3

gaga

[Muller] que fala dificultosamente cortando e repetindo a secuencia fónica habitual.

Non, non se trata dunha cantante. Para poder aumentar o longo das palabras podemos botar man do feminino, pois contamos coa sorte de que a tecla <a>, coa que se fan a maioría dos femininos, consta entre as da liña central.

Xa que logo, gaga, como forma feminina do adxectivo gago, aplícaselle a aquel que fala interrumpido ou repetido. É unha alteración común da fala, de causa habitualmente psicolóxica e é corrixible, como se pode comprobar en moitos famosos con profesións baseadas no uso da lingua (Marilyn, Anthony Quinn, Julia Roberts, Bruce Willis, Mr. Bean, Churchill). Para este falar entrecortado úsanse moitos sinónimos:  tartamudo, tatabexo, tatexo, tato, zarabeto, zarapelo, zarzallo ou zazamelo son os que aparecen no Dicionario da Real Academia Galega.

Está moi probablemente relacionado co anglicismo gag, que tamén se pode escribir coa man esquerda no teclado pero só de tres letras. Este orixinouse nunha palabra do inglés que ten moitos significados, outra vez relacionados coa boca ou con falar ('broma', 'escena nunha comedia', 'mordaza', 'ter arcadas', 'amordazar' ou 'temas respecto aos que non se quere ou non se deixa dicir nada').

4

afgás

De Afganistán ou dos seus cidadáns.

Este xentilicio feminino pertencente a unha familia de derivados moi irregular (pakistaní, kirguiz, turcomán, usbeco) aplícase aos naturais do país Afganistán. Como outros países da zona, remata no sufixo persa -stán, que significa 'terra (dos)', neste caso aplicado aos afgáns ou paxtúns, que vivían entre os persas do río Hindo e os indios do río Indo.

Moitas linguas utilizan para a raíz o dígrafo <gh> (pretendendo reproducir ou manter un son algo semellante ao da gheada), pero outras moitas simplifícano a <g>; no portugués mesmo vai precedido por un <e> (afegão). Pensando no seu uso en contextos comúns, xornalísticos e coloquiais, a Real Academia decidiu optar pola versión coa ortografía simplificada.

Outra vez tivemos que botar man da derivación, esta vez do feminino e do plural simultaneamente. Aínda que procedente dunha palabra máis curta, afgás chega xa ás cinco letras coa man esquerda. Con todo, pódese aducir que para o acento hai que usar a dereita, así que pasemos a palabras maiores.

5

asadas

Cociñadas con pouco líquido e moita calor, normalmente procedente dun lume ou dun forno.

Xa falamos ao comezo de asa, pero este nome non ten que ver co verbo asar. De feito, en portugués o verbo escríbese con <ss>, e así era precisamente na súa etimoloxía, o latino assare. Con todo, as dúas orixes puideron combinarse no substantivo asado, 'pucheiro con dúas asas'.

O participio asado úsase tamén como nome para a preparación culinaria de carne, e distínguese do guisado en que non se cociña con mollo e do estufado en que se fai en recipiente aberto. Asar úsase metaforicamente para cando se sente moita calor ambiental, mentres que guisar emprégase para cando algo está rematado e preparado. Outra vez puido haber unha xuntanza, esta vez das dúas ideas de 'cociñado' e de 'completado', na expresión comer(lle) as asaduras, co significado de 'aproveitar, sacar proveito'.

É o participio na súa forma feminina e plural, asadas, o que nos permite chegar a unha palabra de seis letras escrita só coas teclas ASDFG. Pódese chegar a sete? Si, pero para iso teremos que seguir coméndolle as asaduras aos participios…

6

gafadas

Supostas influencias negativas sobre a sorte dunha persoa, ao estilo dun meigallo.

Puidemos mencionar xa antes a palabra gafa como candidata de catro letras (nada que ver cos cristais para poder ver, que en galego se chaman lentes) feminino de gafo, que significa 'curvado'. Con todo, de toda a familia de palabras que comezan por gaf- é a única que presenta esta acepción, pois unha metade significa 'de mal cheiro' (gafar, gafeño, gafume) e a outra 'de mal agoiro' (gafe, gafura, gafada e o propio gafo), mentres que algunhas dos dous grupos recollen tamén o valor de 'enfermar' (gafar, gafeño, gafura e gafo, as tres últimas ademais tamén especialmente 'de lepra'). Por último, gafar tamén vale 'lixar' ou 'insultar', e gafo pódese usar para 'malhumorado'.

Estas complicadas combinacións de significados teñen unha explicación etimolóxica razoable: a orixe de todas está no valor de 'curvo', estendido inicialmente ao significado de 'leproso' (debido a que as mans destes enfermos teñen tendencia a curvarse) e despois xeneralizado a 'enfermo'. Por outra banda, o estigma social e sanitario ao que se sometían os doentes da enfermidade de Hansen fixo considerar calquera contacto con eles como unha 'mancha', mesmo un 'mal cheiro' ou un 'mal presaxio' de epidemia (logo xeneralizado a 'mala sorte' de calquera tipo), polo que eran recluídos en leprosarías ou lazaretos.

Unha palabra escrita coa esquerda, de sete letras, recolle case todos estes significados: gafadas, que pode ser plural de gafada ou participio feminino plural de gafar.

7

afagadas

Tratadas con admiración para causar agrado, conscientemente ou non.

Se xogásemos a "Cifras e letras" con ASDFG, poderíamos crear unha de oito se tivésemos a vogal repetida catro veces. A nosa resposta sería afagadas. É un participio do verbo afagar, documentado desde moi antigo (s. XIII) e procedente do árabe khalaqa ('tratar con coidado ou bondade' ou 'puír').

Hai moitas palabras meirandes que xa fan mover os dedos ás liñas de teclas superiores ou inferiores (extraterrestres con quince letras para a esquerda ou polinomio e monopolio con nove para a dereita), ou ás que só lles falta unha letra (en gadañada só o < ñ > está na man dereita). Haberaas máis longas? Nós deixámolo aquí, pero propoñémosche este e outros misterios para que te divirtas: a palabra máis longa coas cinco vogais (maior ca educativo), ou coa mesma vogal (máis ca santabárbara, pretendente, dirixir, borboroto ou curul), ou sendo esdrúxula (máis ca encefalógrafo).

Palabras traballadas

Todos os termos que traballamos, fóra das Palabras do día, ordenados alfabeticamente.

Ver

Palabras do día

Unha palabra cada día dos 365 do ano, ordenadas alfabeticamente ou por data.

Ir