“Lugo é unha páxina indeleble da miña vida. Galicia aniñou no meu corazón naqueles dous cursos que traballei en Galicia”, contaba María Victoria Moreno. Entre os anos 1965 e 1967 traballou no Instituto Masculino de Lugo, o seu primeiro destino, nesta cidade foi onde Galicia se lle revelou ante os seus ollos “enteira, no seu ser, na súa cultura, no seu feitizo, na súa problemática coa lingua”. Segundo ela mesma recoñeceu, esta descuberta foi posible grazas a Xesús Alonso Montero, catedrático no mesmo centro que sabía achegarse aos alumnos na lingua que eles entendían, e grazas tamén aos propios estudantes, que lle daban a corrixir fermosos poemas en galego.

Neste ambiente foi onde se produciu a súa “sincera conversión á galeguidade”, como lembraba, malia que de volta en Pontevedra aínda escribiu unha novela e varios relatos para adultos en castelán. A conversión sería plena, tamén no literario, pouco despois: en 1963 saía do prelo o seu primeiro libro: Mar adiante (1973), unha historia para nenas e nenos en galego, a lingua na que seguiría a escribir e a vivir o resto da súa vida.

Conversión é unha palabra culta que remite á formación latina conversio, -onis que significaba ‘movemento circular’ ou ‘xiro’ que remite, á súa vez, ao verbo converterse, na acepción: “persoa que cambia as súas ideas políticas, relixiosas etc.”, que nos leva ao verbo do latín, convertere ‘virar’, derivado de vertere ‘xirar’. Xa en latín daba a idea de ‘dar a volta’, ‘volver atrás’, na actualidade o substantivo remite á transformación en algo totalmente distinto. O concepto é empregado, sobre todo, no ámbito relixioso para indicar aquela persoa que adopta como propias as crenzas e rituais da comunidade á que se suma. Metaforicamente é o que lle ocorre á autora que procede doutra lingua e coñece, neste caso o galego, e convértese.

O primeiro libro que publicou María Victoria Moreno, Mar adiante (1973), conta a historia dun barquiño, o Arroás, convertido nun colexio onde aprender as cousas importantes da vida. Este clásico da nosa literatura infantil foi pioneiro na aposta pola renovación pedagóxica nun escenario aínda marcado pola ditadura.

María Victoria Moreno escribía en castelán e para adultos nos seus inicios. Mereceu o primeiro premio en 1971 nos Xogos Florais de Guimarães polo relato "La casa de las Marías" e fixéronlle unha entrevista na que lle preguntaron que estaba a escribir nese intre. Respondeu cunha mentira!: "Un libriño para nenos en galego". O caso é que quedou con mala conciencia e púxose mans á obra. Unha noite soñou Mar adiante enteiro. “Escribino nunhas vacacións de Nadal, con todas as palabras que eu sabía daquela, e xa asinei para sempre o meu compromiso coa lingua e cos nenos de Galicia: só escribo en galego, só escribo para nenos", aseguraba.

Un dos contos inseridos en Mar adiante, "Crarisa e o luceiro", merecera en 1972 o segundo premio do Concurso Nacional de Contos Infantís "O Facho".·María Victoria Moreno púxolle a parte do alumnado do Arroás os nomes dos fillos do profesor Xesús Alonso Montero, que foi unha persoa importante na súa conversión ao galego. A amizade entre ambos os dous reflíctese nas páxinas desta obra con este xesto de cariño que repetiría en moitos títulos coa rapazada e a xente adulta que quería.

A primeira edición de Mar adiante, publicada por Ediciós do Castro, foi ilustrada nas páxinas interiores pola propia escritora e a cuberta asinouna Carmen Arias, Mimina, compañeira en Cerámicas do Castro e na vida de Isaac Díaz Pardo. O libriño amosaba así dúas versións do Arroás.

Arroás é un substantivo que está grafado como se pronuncia por aqueles que teñen seseo, fenómeno fonético que consiste na presenza do fonema s nos contextos que no sistema non seseante corresponde o θ, que se escribe coas letras e , propio dos falantes do bloque occidental, localizados nas provincias da Coruña e Pontevedra. Daquela o termo, tal como aparece no DRAG, é arroaz. Considérase que procede do latín rapax, -acis, derivado do verbo rapere ‘rapinar’ era designado desta maneira porque para os mariñeiros era un destrutor dado que causaba grandes estragos nas redes dos pescadores. Andan ao peixe igual ca eles por iso a fraseoloxía popular di Arroaces na ría, moita sardiña ou tamén a variante referida a explicación anterior Arroaces na ría, boureles tiran os boureis son boias que sosteñen as redes de pesca.

Dedicarse ao ensino era unha paixón para María Victoria Moreno. Tanto que aseguraba que se tivese que escoller entre a docencia e a literatura non dubidaría en quedar coa primeira. Encantáballe o contacto coas alumnas e alumnos, os seus cachorros, como adoitaba chamalos. A escolla do termo non é casual, porque tamén era unha amante dos animais.

Ambos os cachorros, os animaliños e a xente adolescente, poboan as súas obras, mesmo nos seus títulos. Leonardo e os fontaneiros (1986), a súa novela favorita, conta a amizade entre Antón Andrade, un rapaz de 14 anos, e un can palleiro abandonado, Leonardo, que se converte no seu confidente. Con esta historia gañou o terceiro premio Barco de Vapor dese ano e vendeu moitísimos exemplares. Outros libros seus onde o protagonista é canino son E haberá un tirón de orellas? (1997), a historia de Alma, unha cadeliña que leva o nome dunha das que ela tivo; e Eu conto, ti cantas... (1995), un libro en verso no que os cans teñen un papel central en dúas das súas tres historias.

Un cachorro humano máis -creado por María Victoria Moreno- é Nicolau Aríns, o protagonista de Anagnórise, a novela de máis éxito da autora dedicada a outros adolescentes con estas palabras: “Para os meus alumnos de Vilalonga, que me aledaron os días en que eu enfiaba esta historia, que me regalaron o bolígrafo co que a escribín”.

A orixe da palabra coa que se designan as crías dun mamífero é controvertida. Dise que procede do latín vulgar *cattulus que sería unha creación afectiva e diminutiva do termo latino catulus ‘o fillo do can’. Outros autores falan de que a orixe da palabra estaría no éuscaro txakur ‘can’, aínda que semella unha hipótese pouco probable. Xógase coa posibilidade dun vocábulo primitivo romance cacho que daría pé a distintas palabras romances.

“Esta María Victoria Moreno / foi sempre snob e insurrecta, / o que leva a moita honra /anque moitos paus lle dera”. Este autorretato en verso, parte do pregón que a escritora leu na Feira do Libro de Pontevedra de 2003, inspirou o título dunha das biografías sobre ela saídas do prelo este ano, A voz insurrecta. María Victoria Moreno, entre a literatura e a vida, de Montse Pena Presas. Tanto neste como noutros volumes dedicados á autora queda reflectido que foi unha muller adiantada ao seu tempo en moitos sentidos, transgresora, capaz de desafiar a orde establecida durante o franquismo co poder da palabra.

A autora foi docente de Lingua e literatura castelá. Durante a primeira parte da súa carreira, en plena ditadura, a lingua galega estaba totalmente apartada do ensino. Pero María Victoria Moreno dedicáballe parte da clase dos venres á literatura galega e a fomentar entre o seu alumnado a escrita en galego, lembran as académicas Marilar Aleixandre e Fina Casalderrey, autoras doutra biografía da nosa homenaxeada pensada para os lectores e lectoras novos: María Victoria Moreno. A muller que durmía pouco e soñaba moito. Naquela época tamén empezou a impartir de maneira voluntaria cursos de galego para mestras e mestres en asociacións de distintas partes de Galicia. Como represalia por esta colaboración con entidades consideradas subversivas foille retirado o pasaporte en 1974.

Tampouco se librou María Victoria Moreno da presión da censura como autora. Foi o caso d'Os novísimos da poesía galega (1973), unha antoloxía da poesía de dez autores que daquela non tiñan máis de vinte anos e que escribían en galego. O libro, publicado en versión bilingüe galego-español, molestou claramente os censores, pero finalmente saíu do prelo sen cambios, conta Montse Pena Presas. Na mesma época abriu en Pontevedra cun grupo de amigos a libraría Xuntanza, onde facerse con obras daquela prohibidas, que eran requisadas de cando en vez pola policía.

O adxectivo insurrecto, -a ‘aquel que vai contra as autoridades civís ou militares’ é unha palabra culta dado que procede dunha unidade semellante latina insurrectus, -a, -um que é o participio pasado do verbo insurgere, ‘levantarse en contra’ ou ‘sublevarse’. Como sinónimo atopamos insurxente, neste caso deriva do participio presente insurgens, -ntis do mesmo verbo anteriormente comentado. Son palabras que teñen unha vinculación semántica co vocabulario militar. A nivel máis coloquial ambas as dúas palabras remiten a rebelde. E María Victoria, logo do dito, un bo exemplo.

En 1988 nacía a colección Árbore, a liña de Galaxia dedicada ao público infantil e xuvenil. O responsable da editorial, Carlos Casares, pensou desde o primeiro momento en María Victoria Moreno e nos escritores David Otero e Antonio García Teijeiro para maduraren o proxecto e levalo adiante co propósito de fornecer a xente miúda e adolescente de lecturas atractivas escritas por autoras e autores do país, xa que ata o momento os libros en galego para estas franxas de idade eran, sobre todo, obras traducidas de orixinais doutros sistemas literarios. Con todo, tamén houbo cabida para verter á nosa lingua obras de referencia doutras literaturas ibéricas e europeas.

Os compañeiros nesta aventura lembran a María Victoria Moreno como unha editora competente, gran defensora da boa literatura e a pulcritude lingüística. Calidades presentes tamén nun dos tres primeiros libros da colección, a súa novela Anagnórise, quizais a obra central do seu legado literario e un título pioneiro na nosa literatura xuvenil. De María Victoria Moreno son tamén varias traducións ao galego publicadas nesta colección, entre elas, a doutro supervendas, Mecanoscrito da segunda orixe do catalán Manuel de Pedrolo.

A orixe do termo está no latín editor, -oris ‘o que produce’. É unha palabra que coincide noutras linguas da contorna en orixe e significado dado que en portugués, castelán e en catalán é editor. Tamén atopamos editore, para o italiano e en francés éditeur. Esta figura é o máximo responsable da edición de libros. A persoa que é o elo intermedio entre o autor/-a e o lector/-a tendo como funcións: descubrir autores e autoras, garantir a calidade do proceso editorial, distribuír a súa obra, conseguir o éxito entre os receptores e que sexa un produto rendible para a editorial.

Como escritora, María Victoria Moreno elixiu dedicarse case en exclusiva á literatura infantil e xuvenil. Era como un acto de responsabilidade, para contribuír a paliar a escaseza de lecturas en galego e feitas desde Galicia dirixidas a un público fundamental para o futuro de calquera lingua, conta o seu amigo Xavier Senín. Pero, aínda así, deixou un pequeno feixe de obras para persoas adultas, tanto de narrativa e crítica literaria como de poesía. O seu dominio da arte de crear versos quedou reflectido en varios títulos para nenos e nenas publicados en vida, pero a súa poesía máis íntima só se coñeceu postumamente.

Foron a filla e o viúvo da escritora, Begoña Llácer Moreno e Pedro Ferriol, os que puxeron nas mans de Xavier Senín todos os poemas dela que atoparon, en total cinco cadernos nos que se distinguían dúas obras diferentes: Elexías de luz e Duns folios que foron brancos, conxunto de poemas no que estaba a traballar María Victoria Moreno cando morreu. Estes versos, mais algúns outros soltos, foron reunidos no volume Elexías de luz (2006).

A palabra fai referencia a un tipo de poema pertencente á lírica asociado coa temática da dor e a tristura. É un termo literario culto que entra desde o latín elegia co mesmo significado, pero que se crea na cultura grega baixo a forma elegeia ‘lamentación’, onde non era un xénero literario senón formal, un tipo de composición formada por dísticos que se combina con hexámetros e pentámetros cantada con acompañamento dunha frauta ou recitada simplemente e de temática variada. Os poemas elexíacos gregos empregábanse para temáticas diversas, como a filosófica e mesmo a erótica da man de Mimnermo. Na Idade Media aparecen xa composicións sobre a pesadume que producía o paso do tempo. Tamén xorden os prantos trobadorescos onde se loan as virtudes do defunto e a súa liñaxe e se convida ao lamento. Comézase a especialización do poema que hoxe empregamos.

Outra obra para o público adulto imprescindible para coñecer a María Victoria Moreno e gozar da súa escrita é Diario da luz e a sombra (Xerais, 2004). Un texto entre o diario literario e o ensaio sobre a súa experiencia como enferma de cancro nun momento en que aínda non se adoitaba chamar a esta enfermidade polo seu nome. As súas páxinas non ocultan a dor sufrida, mais tamén son un canto á vida. Un par de horas antes da presentación da obra o 13 de decembro de 2004, soubo que a doenza se estendera, pero aínda así presentouna con enteireza.

O 22 de novembro de 2005 falecía na mesma cidade que a acolleu ao chegar a Galicia catro décadas antes. Pero o seu legado permanece e recobra forzas co gallo do Día das Letras Galegas dedicado a ela. E maniféstase, non hai dúbida, como ela desexaba nesta frase de Diario da luz e a sombra: “Gustaríame dicir que deixo un ronsel de amor, un bo exemplo e un libro que descubra algo a quen o lea”.

No ámbito da lingua estamos ante unha palabra galega en exclusividade. Coas variantes formais, non recollidas no Dicionario, pero que se empregan na oralidade: rosel e rasel que, en cambio, si están documentadas no Dicionario de dicionarios. Literariamente vemos o seu emprego xa en 1922, na obra de Euxenio Montes: O vello mariñeiro toma o sol. Logo deu título a unha das revistas vangardistas galegas máis salientables en 1924: Ronsel. Revista de Arte e Revista de la nueva generación gallega (o nº 6), que tiña como redactores o propio Montes, Luís Pimentel e Manuel Antonio. A súa etimoloxía é escura. Corominas indica unha posible orixe vinculada co termo catalán ròssec, ‘rastro’, ‘pista’ ou ‘pegada’, común ao catalán e o occitano e aplicado a diversas situacións na montaña, moral e marítima... manifestando que a súa aparición no galego sería un préstamo náutico desde o catalán, dado que non aparece no portugués.