Sete palabras espaciais

O ser humano mirou sempre o espazo con temor, esperanza ou curiosidade. Quixemos e seguimos querendo saber que hai aí fóra, quen somos nós respecto ao firmamento que percibimos e se “estamos sós na Galaxia ou acompañados?”, que cantaba Siniestro Total.
Podemos dicir que desde que a humanidade existe, a astronomía existe e aínda que durante moitos anos non puidese manexar os parámetros que hoxe consideramos necesarios na ciencia, si respondía ao interese innato da nosa especie por comprender o universo.
Ás investigacións astronómicas contribuíron en gran maneira os avances técnicos, entre os que está a invención do telescopio. O 24 de abril de 1990, lanzouse o telescopio espacial Hubble. Nestes máis de 30 anos de funcionamento, as súas observacións facilitaron o traballo de moitos científicos, pois nebulosas, galaxias, estrelas, planetas… puideron contemplarse grazas a el.
Imos dar un paseo por sete palabras do ámbito astronómico subidos no carro deste Setestrelo.

1

telescopio

Instrumento óptico destinado á observación de obxectos a gran distancia, que se emprega para o estudo dos astros.

Esta palabra chegou a nós a través do latín científico telescopium, pero a súa orixe está nos termos gregos tele 'lonxe, a distancia' e mais o verbo skopéó 'ollar atentamente, observar, examinar'. Ambos os dous elementos compositivos son moi frutíferos na nosa lingua, normalmente no léxico relacionado coa tecnoloxía ou as ciencias, formando parte de numerosos vocábulos como sucede en telefonía, telepatía, telegrafía, teleobxectivo etc., ou en estetoscopio, laringoscopio, gastroscopio, microscopio, entre outros.

Os primeiros telescopios créanse por volta de fins do XVI ou comezos do XVII, existindo  controversia respecto á súa invención. En calquera caso, ese tubo de lentes foi perfeccionado por Galileo Galilei, quen o empregou como o primeiro telescopio astronómico rexistrado, co que chegou a ver as catro lúas do planeta Xúpiter, e se ben hoxe en día, despois de diferentes observacións se calculan un total de sesenta e sete satélites, os catro principais seguen considerándose os descubertos por Galileo.

2

buraco negro

Rexión do espazo da que non pode saír ningunha radiación a causa da intensa forza de atracción producida pola contracción da masa dunha estrela.

É unha tradución directa ao noso idioma da expresión inglesa black hole, cuñada polo físico estadounidense John Wheeler nos anos sesenta, adaptación que coincide coas escollidas por outras linguas da contorna. O concepto parte da metáfora dun furado no espazo onde a densidade da masa é tal que é quen de atrapar a luz.

O que hoxe en día se entende por buraco negro adiantouno en 1783 o xeólogo inglés John Michell, aínda que foi rexeitado polos seus contemporáneos xa que nese tempo se cría que a luz non podía ser atraída por ningún corpo. Pero cando en 1915 Albert Einstein desenvolveu a teoría da relatividade demostrou que os raios luminosos son influenciados pola interacción gravitacional.

O termo buraco negro popularizouse coa publicación en 1988 do libro de Stephen Hawking A Brief History of Time (Breve historia do tempo, subtitulado Do Big Bang aos buracos negros), de xeito que a súa extensión na fala común deu lugar a diversos usos metafóricos ou figurados.

3

galaxia

Cada un dos sistemas constituído por un vasto conxunto de estrelas, outros astros e materia cósmica, de que consta o Universo.

A palabra galaxia procede do latín galaxias, e este do grego galaksías (kúklos), ‘(círculo) lácteo, de leite’, que tamén permaneceu na nosa lingua como prefixo en galacto– / galact-, formando parte de termos como galactóforo ou galactagogo.

O termo Galaxia emprégase así, con maiúscula, para denominar aquela onde está o noso sistema solar e o planeta que habitamos, a Vía Láctea, neste caso a partir do adxectivo latino lacteus, -a, -um, (tamén presente como constituínte en lactación, lactobacilo ou lactosa) así que a tradución ben podería ser ‘camiño de leite’. Segundo a mitoloxía grega, a Vía Láctea estaría formada polo leite derramado do peito da deusa Hera, esposa de Zeus, que se negou a aleitar a Heracles, o fillo que o seu home tivera con Alcmena.

4

fácula

Zona brillante de forma filamentosa e extensión variable, que pode observarse sobre o disco solar.

As fáculas son un dos fenómenos que se producen na fotosfera do Sol, como resultado dos ciclos solares e da súa grande actividade magnética. Este termo procede do latín facula, onde tiña o significado de ‘facho pequeno’, tratándose dun cultismo no que apenas se aprecia evolución entre o vocábulo orixinal e o actual. Por súa vez, no latín, facula era o diminutivo de fax, facis que deu lugar no romance á forma máis evolucionada facho.

A mesma transformación podémola observar no tamén cultismo espícula que denomina outra das alteracións que se producen na superficie do Sol, en concreto o “filamento de gas que xorde na atmosfera solar e semella unha chama que dura poucos minutos", pois espícula tamén ten a súa orixe no latín spicula, diminutivo de spina, que dará como forma máis evolucionada espiga.

5

púlsar

Estrela de neutróns en rápida rotación que emite radiacións moi intensas a intervalos regulares.

A palabra púlsar ten a orixe no inglés pulsar, acrónimo de puls[ating st]ar, que poderiamos traducir por ‘estrela que ten pulso’, como podemos entender na definición, que emite radiación ou ‘latexa a intervalos regulares’.

Os científicos Anthony Hewish e Jocelyn Bell foron os que detectaron os primeiros sinais de radio que permitiron descubrir o púlsar no ano 1967. Por isto e por desenvolver a teoría sobre o descubrimento, Anthony Hewish recibiu o premio Nobel de Física no ano 1974, mentres que Jocelyn, a primeira en advertir o sinal de radio, non obtivo condecoración ningunha xa que só era unha estudante de doutoramento.

Unha historia semellante á de púlsar é a da palabra quásar, outro anglicismo definido como un “corpo de aparencia estelar que presenta un espectro cun alto desprazamento de luz”. Neste caso, o acrónimo resulta da expresión inglesa ‘quas[i-stell]ar (radio source)’.

6

perihelio

Punto da órbita dun planeta ou cometa no que están máis próximos ao Sol.

O termo compóñeno dous elementos de orixe grega, o prefixo peri– co significado de ‘ao redor’, e helios, nome que na mitoloxía grega era a personificación do Sol.

Ambos os dous elementos compositivos son produtivos na formación de léxico: co prefixo peri– temos pericarpo, perífrase, perímetro etc., mentres que helio pode entrar na composición de palabras o mesmo como prefixo (heliogravado, heliocentrismo, heliotropismo etc.), ca como sufixo (parhelio, perihelio).

O antónimo do perihelio é o afelio, isto é, o “punto da órbita dun planeta ou dun cometa correspondente ao seu máximo afastamento do Sol”.

7

nadir

Punto imaxinario da esfera celeste diametralmente oposto ao cénit.

O termo nadir ten orixe no árabe clásico nazir, onde significaba ‘oposto’. Moitas outras palabras do ámbito astronómico proceden deste idioma grazas ás investigacións e transferencias científicas realizadas polos árabes na Idade Media, contribuíndo en moito ao avance no estudo dos astros e tamén á recuperación e aproveitamento dos coñecementos dos sabios da Antigüidade grecolatina.

O punto contrario ao nadir é o cénit, nome que tamén provén da mesma lingua, igual ca acimut, ambos os dous vocábulos procedentes de samt, que era o termo empregado polos astrónomos árabes para designar unha parte determinada do ceo. Do seu plural sumût procede acimut mentres que para cénit se empregaba samt ar-ra’s, ‘espazo sobre a cabeza’, que derivou por unha mala transcrición ou lectura, en ‘zemt’ e de aí pasou a zenit.

Palabras traballadas

Todos os termos que traballamos, fóra das Palabras do día, ordenados alfabeticamente.

Ver

Palabras do día

Unha palabra cada día dos 365 do ano, ordenadas alfabeticamente ou por data.

Ir