Escoller por votación unha Palabra do Ano que represente o máis significativo da anada é un síntoma de boa saúde do idioma e tamén do sentido colectivo da cultura. Por iso, foi unha satisfacción ver como a edición da Palabra do Ano 2016 convocada polo Portal das Palabras gañou participantes en comparación coas anteriores e tivo unha maior repercusión nos medios de comunicación e nas redes.

Moitas outras culturas tamén escollen un termo que defina o ano desde a súa cosmovisión. O conxunto destas voces fai unha colaxe do que foi a actualidade en 2016, doce meses en que cada comunidade viviu entre a súa realidade particular e o espazo, alén das fronteiras, dos asuntos comúns. Para amosar esa composición da que falamos, recollemos Palabras do Ano de diferentes ámbitos lingüísticos e países, e aquí van as máis representativas e interesantes.

 

Estados Unidos: Trump, do surrealismo ao desastre.

Merriam-Webster é unha compañía icónica da lexicografía estadounidense, desde que en 1828 Noah Webster publicara An American Dictionary of the English Language. Para eles, a palabra de 2016 foi surreal, surrealista. O adxectivo hai que entendelo non como relativo ao movemento artístico e filosófico, senón no sentido con que se popularizou na fala cotiá, tal e como define o propio Dicionario Merriam-Webster: “marked by the intense irrational reality of a dream”, ou sexa, “caracterizado pola realidade irracional dos soños”, ou tamén, “incrible”, “inverosímil” ou “desconcertante”, por inesperado, como foron os resultados de varios comicios decisivos que se produciron durante o ano: o brexit, o non ao referendo pola paz en Colombia, e sobre todo a vitoria de Donald Trump nas eleccións á presidencia dos Estados Unidos.

A mesma mecha prendeu para a escolla da palabra da American Dialect Society. Neste caso, o termo elixido foi dumpster fire, que literalmente é “colector do lixo en chamas”, mais que se trata da expresión popular para referirse a “un completo desastre”, unha situación absolutamente caótica, que está fóra de control ou mal manexada.

 

Inglaterra: entre o Brexit e a posverdade

 …e foi o propio Trump quen “creou” a Palabra do Ano escollida polos comentaristas de The Guardian, un dos grandes medios británicos. O presidente publicou en Twitter unpresidented para, pouco despois, corrixirse  dicindo que en realidade quería poñer unprecedented. Pero o certo é que o seu “erro” (negando a palabra presidented co prefixo un-) lles pareceu a moitos unha excelente maneira de describir o comportamento do político.

Un dos máis grandes referentes lexicográficos para os ingleses, o dicionario Oxford, elixiu o neoloxismo post-truth, que entre nós se traduciu como posverdade, un concepto que se move entre o político e o filosófico, para nomear aquelas circunstancias en que os feitos obxectivos son menos influentes na formación da opinión pública que as chamadas á emoción e á crenza persoal. Entre as finalistas da nosa Palabra do Ano 2016, xurdiu unha sorprendente adaptación –alburgada–, unha mentira que se presenta como certa, sabendo que non o é, coa intención de manipular e enganar.

O dicionario Collins apostou por unha creación lingüística ad hoc, o Brexit, ou sexa, a saída (exit) de Gran Bretaña (Britain) da Unión Europea.

Outra editorial,  MacMillan escolleu elite. Argumentan que se usou de continuo ao longo do ano e que case chegou a baleirarse de significado, xa que tanto lle servía a Trump para soster a súa arenga populista coma aos partidarios do Brexit para etiquetar á metade da poboación que se opuxo ao abandono da UE.

Ao equipo do dicionario Cambridge chamoulle a atención que unha das entradas máis visitadas do ano fose paranoid –paranoide–, aproximadamente catro veces máis ca o anterior, o 2015. As razóns teñen que estar nos feitos que marcaron a actualidade: é probable que a xente se recoñecese nese estado, no medio da convulsa situación política e social.

Pola súa banda, o electrónico Dictionary.com proclamou xenophobia, xenofobia, a “hostilidade cara aos estranxeiros” –manifesta no discurso político dos partidos de extrema dereita europeos e tamén no do presidente norteamericano novizo– como a súa Palabra do Ano.

 

Australia: fakes, salchichas e democracia

Continuando no mundo anglófono, agora nos antípodas, o comité do dicionario australiano Macquaire escolleu como Palabra de 2016 fake news, noticias falsas, aludindo a esas informacións, promovidas por determinadas webs e difundidas en redes sociais, que transmiten un contido enganoso ou directamente falacias, coa intención de mobilizar ánimos e accións masivas, nunha dirección concreta.

Outra escolla australiana, esta vez do National Dictionary Centre, foi democracy sausage, a salchicha democrática, cancelo (trending topic) nas redes do país o día 2 de xullo. Todo xurdiu cando unha organización non gobernamental deu en venderlles bocadillos de salchicha ás persoas que facían cola nos colexios electorais; a expresión fíxose popular cando o líder da oposición asegurou ante os medios que “o sabor das salchichas é o sabor da democracia”.

 

Alemaña e Austria: véndolle as orellas ao lobo

Volvemos a Europa. A palabra proposta pola Gesellschaft für deutsche Sprache –Asociación pola Lingua alemá–, tamén pon o foco na inquietante deriva política: postfaktisch, posfascismo, describe o discurso autoritario e racista característico dalgúns líderes políticos que foi prendendo en certos grupos sociais.

Moito máis difícil de reproducir é a escollida pola Unidade de investigación do alemán austríaco da Universidade de Graz, en colaboración coa Austria Presse Agentur –Axencia austríaca de noticias–, xa que a palabra en cuestión é Bundespräsidentenstichwahlwiederholungsverschiebung

…nada menos que 51 letriñas! Unha paráfrase na nosa lingua sería: ‘adiamento da repetición da segunda volta das eleccións presidenciais’, que foi precisamente o que sucedeu, en 2016, en Austria, de maio a decembro, o tempo que tardaron as autoridades electorais en poder garantir o reconto dos votos, logo de que houbese que repetir as eleccións por mor das irregularidades que se deron no cómputo do voto por correo.

 

Noruega: o poder da xente

Á hora de escoller as súas palabras moitas culturas partiron do contexto político, poñendo o foco sobre os líderes, as campañas, os resultados electorais etc. En Noruega, a Palabra do Ano 2016, hverdagsintegrering, ten un sentido político claro pero o enfoque, neste caso, faise na acción no día a día da sociedade civil perante a emerxencia da crise de refuxiados; parafraseando o termo, os noruegueses falan dos “esforzos diarios que fai a xente común para integrar os refuxiados e o resto dos inmigrantes na sociedade”.

 

Holanda: o consumo ‘en tendencia’

Drones que se usan para facer publicidade e persoas que zafan dos agobios dos centros comerciais por faceren todas as compras desde o móbil. Son as novísimas forma de consumo que expresan as palabras escollidas polo dicionario holandés Van Dale para 2016: dronevertising e smartphonista.

 

Francia: máis do mesmo

Réfugiés foi en Francia a Palabra de 2016, cun ano de retraso en comparación con nós –e varios outros países– que tiveramos refuxiados como gañadora en 2015. O certo é que as penosas circunstancias que forzaron a milleiros de homes, mulleres e nenos a saíren dos seus países para procurar refuxio en Europa non mudaron nos 365 días pasados.

 

Cataluña: eslamiados!

O Observatori de Neologia del Departament de Traducció i Ciències del Llenguatge de la Universitat Pompeu Fabra e de l’ Institut d’Estudis Catalans decántase cada ano por un termo de nova creación e, nesta ocasión, o neoloxismo escollido entre as novas palabras sancionadas en 2016 foi vegà-vegana, vegano-vegana,  para os seguidores da filosofía de vida que, ademais dunha dieta de vexetarianismo, supón evitar o consumo de calquera produto de procedencia animal, na vestimenta, nos cosméticos etc.

 

España: previsibles

Populismo, outra das finalistas da nosa Palabra do Ano, foi o termo escollido pola Fundeu –Fundación del Español Urgente–. Populismo foi cargándose nos últimos tempos de connotacións negativas ata se converter nunha arma no debate político.

 

Portugal, Mozambique e Angola: algarabía, paz e crise

Porto Editora promove a escolla da Palavra do Ano en tres países da lusofonía. En Portugal, decantáronse por geringonça, voz usada por certos sectores para designar a coalición parlamentaria en que se apoia o actual goberno portugués. En Mozambique, o termo elixido foi paz, aludindo á fin do enfrontamento entre as Forzas Armadas e o brazo armado do principal partido da oposición angolana, a RENAMO. En Angola, o termo máis representativo resultou ser crise, pois a situación económica e financeira do país se viu agravada en 2016 pola baixa do prezo do petróleo no mercado internacional.

 

Rusia: noutro mundo

De Rusia non chega unha única Palabra de 2016 senón unha listaxe completa escollida pola emisora de televisión independente TVRain (Dozhd). O certo é que todas teñen unha tradución complicada, e están referidas a realidades moi concretas que só teñen sentido pleno no contexto do propio país; un caso, a modo de exemplo, a palabra mоре китов, que podería equivaler a mar de baleas fai referencia a un escuro suceso relacionado cunha serie de suicidios planificados de adolescentes, presuntamente controlados polos administradores dunha coñecida rede social rusa. En todos eles había unha nota común: as imaxes de baleas.

 

Filipinas: dinamitando fotos

Fotobam é a versión filipina de photobomb, e a escollida para a Palabra do Ano neste país. Presentouse no congreso organizado polo Instituto filipino de Tradución e foi nomeada polo profesor Xiao Chua, quen a recolleu en relación coa polémica que xerou a construción da Torre de Manila, no parque da Luneta, pois destruía a vista do icónico monumento ao poeta mártir José Rizal.

 

Xapón: divino!

A que aparece arriba é unha posible equivalencia da expresión que foi proclamada Palabra de 2016 en Xapón, kamitteru, segundo o criterio do importante editor nipón Jiyu Kokumin Sha; ao primeiro a quen se lle aplicou foi ao bateador Suzuki Seiya, que deixou a todos pampos coa súa actuación no campo de xogo.